قازاقستان – الەمدىك ۋران ويىنىنا بەلسەندى قاتىسۋشى ەل

قازاقستان ۋران وندىرۋدە الەمدىك ليدەر مەملەكەت. سوعان قاراماستان ءبىز الەم ەلدەرىن يادرولىق قارۋلاردان باس تارتۋعا شاقىرۋشى ەلمىز. بۇل ەلدىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتىنا قالاي اسەر ەتەدى؟ ىرگەمىزدەگى يادرولىق قارۋ جاعىنان الەمدىك كوشباسشىلار قاتارىنداعى رەسەيمەن بولعان قارىم-قاتىناسىمىزعا قانداي ىقپالى بار؟ قازاقستاننىڭ بەيبىتشىلىك باستاماسى الەمدە قالاي قابىلدانۋى مۇمكىن؟ بۇل ماسەلەلەردى الەمدىك اقپارات قۇرالدارى دا ءتۇرلى جاقتاردان تالداپ جاتىر. BBC اقپارات اگەنتتىگى دە قازاقستاننىڭ ۋران ءوندىرىسى جانە يادرولىق قارۋلاردى توقتاتۋ ماسەلەلەرىن ساراپتادى.

يادرولىق سوعىس قازىرگى زاماندا ادامزات بولاشاعىنا بالتا شاباتىن ەڭ ۇلكەن قاۋىپتىڭ ءبىرى. 2017 جىلى يادرولىق قارۋ ماسەلەسى الەم تىنىشتىعىنا ەڭ ۇلكەن قاتەر توندىرگەن ماسەلە بولدى.  سولتۇستىك كورەيا جانە يرانمەن اقش-تىڭ بۇل تاقىرىپتاعى داۋى حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ دا الاڭداۋشىلىعىن تۋدىردى.

«قىرعي قاباق سوعىسى» جىلدارىندا كەڭەس وداعى قازاقستان جەرىندە شامامەن 500 رەتتەن استام يادرولىق سىناق جاساعان. ءارى بۇل سىناق الاڭدار جەر بەتىندەگى رادياتسياعا ەڭ كوپ ۋلانعان ايماق بولىپ قالدى. 1991 جىلى قازاقستان يادرولىق قارۋ قۋاتىمەن الەمنىڭ 4-ءشى ورنىندا تۇردى. قازاقستاننىڭ يادرولىق ارسەنالى ۇلى بريتانيا، فرانتسيا جانە قىتايدىڭ يادرولىق قارۋلارىن قوسقانداعىدان دا ارتىق بولدى. سوعان قاراماستان قازاقستان ءوزىنىڭ بارلىق يادرولىق قارۋلارىنان باس تارتىپ، رەسەيگە وتكىزىپ بەردى. Start I, يادرولىق قارۋلاردى تاراتپاۋ جانە يادرولىق قارۋلاردى سىناقتان وتكىزبەۋ كەلىسىمدەرىنە قول قويدى.  الەمدە تەك قازاقستان مەن ۋكراينا عانا ءوز ەركىمەن يادرولىق قارۋدان باس تارتقان مەملەكەت سانالادى.

ريتوريكا جانە سوعىس بولۋى ىقتيمال دەگەن قاۋىپ استىندا كوپتەگەن ەلدەر قازاقستان العا قويعان «يادرولىق قارۋدان باس تارتۋ» ءۇمىتىن ەسكەرگەن جوق. ءتىپتى قازىرگى كەزدە، ءدىني فاناتيزم، جاۋلاسۋ، ۇلت ارالىق، ءدىن ارالىق قاقتىعىستاردىڭ كۇشەيىپ تۇرعان كەزىندە يادرولىق قارۋلاردى تاراتپاۋ، قولدانباۋ پرينتسيپتەرى وپ-وڭاي شەتكە قاعىلۋى مۇمكىن.

دەگەنمەن، شىندىعىندا دا قازاقستاننىڭ يادرولىق قارۋلاردى ءبىر تاراپتى جويۋدا تاجىريبەسى بار. دەمەك، بۇل قازاقستاننىڭ يادرولىق قارۋلار تۋرالى كەلىسسوزدەرگە قاتىسۋ قۇقىعىنىڭ بار ەكەنىن كورسەتەدى. 2017 جىلى قاڭتاردان باستاپ قازاقستان بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى ەمەس مۇشەسى بولدى. قىركۇيەكتە پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارى اسقار جۇماعاليەۆ يران مەن سولتۇستىك كورەيادان باسقا دا مەملەكەتتەر يادرولىق قارۋ جانە ونى ءوندىرۋ ءۇشىن رەسۋرسىن دامىتۋ ارەكەتىنە كوشۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتتى. سونىمەن بىرگە ءبىزدى الاڭداتقان ءبىر نارسە رەسەي مەن اقش-تىڭ يادرولىق قارۋلارىنىڭ قۋاتى جانە ونىڭ توسىننان اتىلىپ كەتۋى اپاتقا الىپ بارۋى ىقتيمال.

قازاقستان جازدا الەمدە ءبىرىنشى بولىپ از ولشەمدە بايىتىلعان ۋران بانكىن اشتى. اتوم ەنەرگياسى بويىنشا حالىقارالىق اگەنتتىگى (اەحا) قولداۋ كورسەتكەن بۇل باستامانىڭ ماقساتى – الەم تىنىشتىعىن يادرولىق قارۋدىڭ تارالۋىن تەجەۋ ارقىلى بەكەمدەۋ. اەحا-عا مۇشە ەلدەر اتالعان بانكتەن از مولشەردە بايىتىلعان 90 توننا ۋران الىپ، اتوم ەلەكتر ستانتسيالارىنا قولدانا الادى. شەتەلدىك ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، قازاقستان بيلىگى از مولشەردە بايىتىلعان ۋراندى ساقتاۋشى ورىنداردى ءوز ەلىندە اشۋى ەلدىڭ ىقپالىن ارتتىرۋ ءۇشىن جاسالعان. بۇعان امەريكالىق ميللياردەر-فيلانتروپ ۋيليام باففەت قولداۋ كورسەتىپ، قارجىلاندىرعان. 150 ميلليون اقش دوللارىنا قۇرىلعان جوبا الەم نازارىن قازاقستانعا جانە ەلدىڭ يادرولىق قارۋدى شەكتەۋ باستاماسىنا بۇردى.

از مولشەردە بايىتىلعان ۋراندى ساقتاۋ ورىندارىن قۇرۋ يرانداعى يادرولىق قارۋ داعدارىسى كەزىندە ورتاعا سالىندى. قازاقستان كاسپي تەڭىزىندەگى داۋ-دامايدى رەتكە سالۋعا كوپ كۇش شىعاردى. سونىمەن بىرگە 2013 جىلى الماتىدا يران يادرولىق ماسەلەسىندە بايلانىستى «5+1 توبى» كەزدەسۋلەرىن ۇيىمداستىردى. يراننىڭ يادرولىق باعدارلامالارىنا شەكتەۋ قويۋ كەلىسىمىنە قول قويىلعاننان كەيىن بىرنەشە اي وتكەن سوڭ قازاقستان يرانعا 60 توننا ۋران جەتكىزدى. 2017 جىلعا كەلگەندە پرەزيدەنت نازارباەۆ بۇل كەلىسىمدەردىڭ زور پايداسى بولعانىن ايتتى.

اقش-تىڭ باعالاۋى بويىنشا يادرولىق باعدارلامالاردا سولتۇستىك كورەيا يراننان كوش ىلگەرى العا كەتكەن. كحدر يادرولىق قارۋ سىناعىن وتكىزگەنىن العاش رەت 2006 جىلى ءبىلدىردى. سوڭعى سىناعى قاراشا ايىندا بولدى. قازىر سولتۇستىك كورەيادا 20 اتوم قارۋى بار، الدا قۋاتتى سۋتەگى بومباسىن جاساۋدى جوسپارلاپ وتىر. بۇل سوڭعى كەزدە قۇرلىقارالىق بالليستيكالىق زىمىران باعدارلامالارىندا دا تىڭ تابىستارعا قول جەتكىزگەن.

زاڭ بويىنشا قازاقستاندىق ديپلوماتتار از مولشەردە بايىتىلعان ۋران تۋرالى اقپارات بەرمەۋگە تىرىسادى. دەگەنمەن، قازان ايىندا سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىن باستارى ەرجان اشىقباەۆ بۇل جاڭا جوبا قازاقستاننىڭ بەيبىتشىلىك ساقتاۋداعى كەپىلدىگى بولىپ قالماق جانە سولتۇستىك كورەيامەن كەلىسسوزدەر كەزىندە دە وڭ ىقپالىن كورسەتەتىنىن العا تارتقان. قازاقستانىڭ بۇل باعىتتاعى بەلسەندىلىگى ءسۇريا ماسەلەسى بويىنشا كەلىسسوزدەردە دە كورسەتۋدە.

يادرولىق سەكتورداعى ىنتىماقتاستىق قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى مامىلەگە سالقىندىق الىپ كەلۋدە. «قازاتومپروم»-نىڭ «روساتوم»-نان تابىستى ءبولىنىپ شىعۋى، ونىڭ ىقپالىندا، ورىنىن دا جوعارىلاتتى. دەگەنمەن، قازاقستاننىڭ ۋران ماسەلەسىندەگى جانە يادرولىق قارۋدان باس تارتۋ باستاماسى رەسەيدىڭ قازىرگى بيلىگىندەگى ۇستانىمدارىنا قايشىلىقتار الىپ كەلەدى. از مولشەردە بايىتىلعان ۋران ساقتاۋ ورىندارىنىڭ اشىلۋى ءجان سولتۇستىك كورەيا مەن يران تۋراسىنداعى كەلىسسوزدەردەگى ارەكەتتەرى قازاقستان ءوزىن الەمدىك يادرولىق رەگۋلياتور قاتارىندا كورسەتۋ ماقساتىنىڭ بار ەكەنىن بىلدىرەدى. دەگەنمەن بۇل ماسەلەدە حالىقارالىق قاۋىمداستىقتى كوندىرۋدەن كرەملدى دەنگەنىنە كوندىرۋ قيىنعا سوعۋى مۇمكىن.

“The Qazaq Times”