وسى ءسوزدىڭ كەيىنگى، سوڭعى II عاسىرداعى تاريحى كۇردەلىلىگىمەن كوزگە تۇسەدى. XVIII عاسىردىڭ اياعىنان باستاپ ەۆروپالىقتارعا بەلگىلى بولعان «اري» ءسوزى XIX عاسىردىڭ سوڭىنا تامان كەڭىنەن تانىمال بولدى، ال XX عاسىردا وسى ەسىمدى گەرمان ناتسيستەرى يەمدەنىپ، بار بولعانى 12 جىل ىشىندە تاريح الدىندا ەش كۇناسى جوق «اري» اتاۋىن ادامزاتتىڭ تاريحىنداعى ەڭ زۇلىم ارەكەتتىڭ، سۇمىرايلىقتىڭ سيمۆولىنا اينالدىردى. سولاردىڭ كەسىرىنەن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەيىنگى لينگۆيستيكا عىلىمىندا «اريلىقتار» دەپ اتالعان تىلدىك توپتى وسىلاي اتاۋدىڭ ىڭعايى بولماي قالدى دا، وسى توپتى «ءۇندىيران» توبى دەپ اتاۋ ءداستۇرى قالىپتاستى. سوعان قاراماستان وسى «اري» ءسوزىنىڭ ماعىناسى مەن «اريلىقتار» دەگەن ەتنيكالىق اتاۋ جونىندەگى باسى اشىلماعان ولقىلىقتار كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتىر.
بىرىنشىدەن، «اري» اتاۋى باستاپقى ۇندىيراندىق ءتىل تۇتاستىعى زامانىنداعى (ب.ز.د. 3 مىڭجىلدىقتىڭ اياعى) ۇندىيراندىقتاردىڭ اتاۋى ما، الدە وسى اتاۋ كەيىنىرەك (ب.ز.د. 2 مىڭجىلدىقتا) پايدا بولعان جالپى ۇندىيراندىق ەمەس، ۇندىيرايدىقتاردىڭ ايماقتىق توبىنىڭ اتاۋى ما؟ وسى ساۋالعا جاۋاپ بەرىلگەن جوق. بۇگىنگى ۇندىەۋروپالىق ءتىل جانە تاريحتانۋدا «اري» اتاۋى كوبىنە-كوپ ناقتىلانباي، جالپىلاما اتالا بەرەدى، ياعني ءۇندىيران تايپالاردىڭ ءبارى بىردەي وسى اتاۋدى پايدالانعانى نەمەسە پايدالانباعانى تاپتىشتەلىپ جاتپايدى.
ءبىزدىڭ شامالاۋىمىزشا «اري» ەتنونيمى ب.ز.د. 2 مىڭجىلدىقتىڭ 2 جارتىسىندا عانا پايدا بولعان سياقتى. سونداي-اق، وسى اتاۋدى تەك ۇندىاريلەرگە عانا تۇگەلدەي تانىس بولدى دەگەنگە سەنۋگە بولادى. ال، يراندىق تايپالاردىڭ بارلىعى بىردەي وسى ءسوزدى بىلە بەرمەگەنى انىق، بىلسە تەك ولاردىڭ شىعىس، ورتا ازيالىق توبى عانا بىلگەن.
ەكىنشىدەن، «اري»” ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسى تۇسىندىرىلگەن جوق. «اري»، «اريا» ءسوزىنىڭ ماعىناسى «ەرىكتىلەر» دەگەندى بىلدىرەدى. بىراق بۇل – ءسوزدىڭ باستاپقى ماعىناسى ەمەس، تاريحي داۋىردەگى قالىپتاسقان تۋىندى ماعىناسى. مىنە، وسى تۇستا ءسوزدىڭ ءتۇپ-توركىنىن انىقتاۋعا تۇرك تىلدەرى عانا كومەك بەرە الاتىندىعىن بايقاۋعا بولادى.
دەي-تۇركتىك «ار» ءسوزى «ادام»، «ەركەك» ماعىناسىن ءبىلدىرۋى ءتيىس، ويتكەنى بۇگىنگى قازاق تىلىندەگى «ەر» (گەروي، مۋجچينا), «ەركەك» (مۋجچينا), «ەرەن» (گەروي، ۆوين) سوزدەرىنىڭ بولۋى، «ەر» ءسوزىنىڭ ءحى عاسىرداعى ماحمۇت قاشعاري سوزدىگىندە عانا ەمەس، VIII عاسىرداعى ورحون-ەنيسەيلىك كوكتۇرك جازبالارىندا كەزدەسۋى وسى ءسوزدىڭ پايدا بولۋ ۋاقىتىنىڭ تىم ەجەلگى زاماندارعا كەتەتىنىن كورسەتە الادى.
رەكونسترۋكتسيالانعان دەي-تۇركتىك ار – الدەبىر جاسامپاز تەكتىلىكتى بىلدىرەدى. اباق تاڭباداعى نۇكتەنىڭ «ار» دەپ اتالۋى وسىنداي سيپاتتى ماعىنانىڭ پايدا بولۋىنا جاعداي جاساعان ەدى. وسى سيپاتتى بۇگىنگى قازاق تىلىنەن كورۋگە بولادى:
ار – ادام بالاسىنا عانا تيەسىلى الدەبىر ۇزدىك قاسيەت، ەڭ جاقسى قاسيەتتەر مەن مىنەزدىڭ جيىنتىق، سيمۆولى. قاراڭىز: ارلى – بلاگورودنىي، چەستنىي، س سوۆەستيۋ، س دوستوينستۆوم (سوزبە ءسوز: «س ار-وم»، «ار-يمەيۋششي»، «ۆلادەيۋششي ار-وم»، «پوتوموك ار»), ارسىز – (سوزبە ءسوز: «بەز ار-ا»، «نە يمەيۋششي ار- ا»، «پوتەرياۆشي ار») – پودلىي، بەسسوۆەستنىي، بەسچەستنىي. ياعني ار - الدەبىر ادامگەرشىلىك سۋبستانتسيا، وعان «يە بولۋ» – ادامدى ادام ەتسە، وعان يە بولماۋ نە ودان ايىرىلىپ قالۋ – ادامدىك سيپاتتى جويۋ دەگەندى بىلدىرەدى. بۇگىنگى سوزدىك بويىنشا ayدارما جاساساق: ار دەگەنىمىز – ۇيات پەن وجدان (سوۆەست، چەست). تولىعىراق ايتقاندا ار – ادامنىڭ ءوزى ءومىر سۇرەتىن قوعام الدىنداعى، اينالاسىنداعى ادامدار الدىنداعى ادامگەرشىلىك جاۋاپكەرشىلىك سەزىمى، ار – ادامنىڭ قۇرمەتتەۋگە (قادىرلەۋگە), ماقتاۋعا (جانە ماقتانۋعا) تۇرارلىك، مورالدىق-ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرى جانە سوعان سايكەس ءومىر ءسۇرۋ پرينتسيپتەرى. باسقا سوزدەر ارقىلى وسى پرافورمانىڭ سيپاتتارىن كورسەتەلىك:
ارتىق (*art-iq) – بولشە، ۆىشە (سۆىشە), سۆەرح، سامىي-سامىي. ارتىق –
لۋچشە. ارتىقشىلىق – لگوتا، پريۆيلەگيا. ارىل (ارىلۋ، ارىلتۋ) – يزباۆلەنيە، وچيششەنيە (كۇنادان ارىلۋ، جامان قاسيەتتەردەن ارىلۋ). ارداق
ۋۆاجەنيە، پوچتەنيە. ارىس – يزبراننىي، بلاگورودنىي چەلوۆەك، دوستوينىي، ۋۆاجاەمىي. ەرىك (ارىق - *ar-iq) – سۆوبودا، ۆوليا، پراۆو. ەركە (ەرەك - *اگ- iq > *er-ek) – بالوۆەن، بالوۆنيك، يزبالوۆاننىي، لاسكوۆىي، كاپريزنىي، ليۋبيمچيك. وسى ءسوزدىڭ ار جاعىندا دا «تاڭداۋلى، ەرىكتى» ماعىناسى جاتىر. ەرەك (ەرەكشە، ايرىقشا) – وسوبەننىي، وتليچايۋششيسيا، ۆىدەليايۋششيسيا (وت درۋگيح). مىنە، وسىنداي سوزدەردىڭ ورتاق، جالپى ماعىناسىن «اريا» – «سۆوبودنىە» اۋدارماسىمەن سالىستىرىپ كورىڭىزشى، ۇقساستىق ءابسوليۋتتى دەۋگە بولادى. ياعني، ءسوزدىڭ ءوزى دە، ماعىناسى دا سايكەس كەلىپ تۇر. بۇدان شىعاتىن ءتۇيىن-ساۋال مىناداي: بۇگىنگى قازاق ءتىلى كەم دەگەندە 3500 جىل بۇرىنعى بوگدە جۇرتتىڭ اتاۋىن ءتۇسىندىرىپ تۇرۋى جاي كەزدەيسوقتىك پا، الدە زاڭدىلىق پا؟ ءداستۇرلى ءتىل مامانى مەن تاريحشىنىڭ تاراپىنان العاندا ەجەلگى اريلار مەن بۇگىنگى تۋرك تىلدەرى اراسىندا ەشقانداي بايلانىس بولۋى مۇمكىن ەمەس، ولاي بولسا – بۇل كەزدەيسوقتىق. بىراق، ءبىز تەك ءبىر ءسوزدى عانا ەمەس ء(بىر ۇقساستىكتى كەزدەيسوقتىق دەۋگە دە بولار), بىرنەشە ءسوزدى كەلتىرىپ وتىرمىز عوي. ال، كوپ ۇقساستىقتى كەزدەيسوقتىق دەي المايمىز، ول – زاڭدىلىق. راس وسىدان 3500-4000 جىل بۇرىنعى دەي-تۇرك تىلىندە بۇگىنگى قازاقتاعىداي «ارداق»، «ارتىق»، «ارتىقشىلىق»، «ارلى»، «ارسىز»، «ارىس»، «ارمىسىڭ»، «ارىل»، «ەركە»، «ەرەك»، «ەرىك» سياقتى ت.ب. سوزدەر بولماعان دا شىعار (بولۋى دا مۇمكىن), بىراق، سول تىلدە *ar, *arik, *art سياقتى پرافورمالاردىڭ بولعاندىعىنا ەش كۇمانىمىز جوق، ياعني «اريا» ءسوزىن جاساۋعا مۇمكىنشىلىك بولعان.
«اري»، «اريا» ءسوزىنىڭ ماعىناسىن بىلاي كورسەتۋگە بولادى: باستاپقى نۇسقا - *ar-*nga, مۇنداعى *nga ءسوزى دەي-تۇرك تىلىندە *ۋا بولىپ وزگەرەدى; *اگ-ۋا. «يا» (*ۋا، يە) ءسوزى «ۆلادەيۋششي»، «يمەيۋششي» دەگەن ماعىناعا يە. سوندىقتان، *اگ-ۋا ءسوزىن «ار-عا يەلەر» (ار-يمەيۋششيە، ۆلادەيۋششيە ار), «ارلى» دەپ اۋدارۋعا بولادى. ار - الدەبىر ميفتىك ءتۇرىڭ («دوستوينستۆو») بولسا، اريا – «سول تۇرىققا يە بولعاندار»، «ارتىق تۋعان ادامدار» دەپ اۋدارىلادى.
«اري»، «اريا» ءسوزىنىڭ تۇرك (دەي-تۇرك) ءتىلى ارقىلى وڭاي، قيسىندى، جۇيەلى تۇردە ءتۇسىندىرىلۋى وسى سوزگە جانە وسى ءسوزدى ەتنونيمگە اينالدىرعان ۇندىيراندىقتار تاريحىنا بايلانىستى تاريحي-تىلدىك ماسەلەلەردى باسقاشا قاراۋعا جول اشادى. ءبىز «اري» ءسوزىنىڭ تاريحىن بىلاي كورسەتە الامىز:
ءبىرىنشى - ب.ز.د. 2 مىڭجىلدىقتىڭ 1 جارتىسى جانە وعان دەيىنگى ۋاقىتتاعى «اري» ءسوزى. بۇل كەزدە «اريا» ءسوزى دەي-تۇركتىك ۇعىم رەتىندە كازاقستان (نەمەسە ورتا ازيا) جەرىن مەكەندەگەن دەي-تۇرك ءتىلدى ەتنيكالىق ءماسسيۆتىڭ الەۋمەتتىك تەرمينى بولعان. ياعني «اري» دەپ قوعامداعى قالىپتاسا باستاعان جوعارعى سوسلوۆيەلىك توپقا كىرەتىن ادامداردى اتاعان. وسى سوسلوۆيە وزدەرىن ميفولوگيالىق «و» دۇنيەدەگى اتا-بابالارمەن بايلانىستىرعان («ارعى»، «ارۋق»).
ەكىنشى - ب.ز.د. 2 مىڭجىلدىقتىڭ ورتاسىنا تامان وڭتۇستىك كازاقستانعا، ودان ورتا ازياعا كەلە باستاعان ۇندىيراندىكتاردىڭ العاشكى لەگى جەرگىلىكتى دەي-تۇرك تايپالارىنىڭ ءبىر بولىگىن باعىندىرعان نە سولارمەن قاۋىمداسقان. جاڭا، ەتنيكالىق تۇرعىدان ءبىر-بىرىنە قارسى تۇرعان ەكى جاعى بار قوعامدا جەڭىمپازدار (ۇندىيراندىقتاردىڭ العاشقى لەگى) وزدەرىنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك ارتىقشىلىقتارىن باياندى ەتۋ ماقساتىندا جەرگىلىكتى دەي-تۇركتىك الەۋمەتتىك-ميفتىك تەرمينولوگيانى پايدالاندى. ياعني، بۇرىنعى دەي-تۇركتىك «اريا» ءسوزى ەندى ماعىناسىن ساقتاي وتىرىپ، جاڭا جەڭىمپاز تايپالاردىڭ كوسەمدەرىن، كەيىنىرەك، بارلىق مۇشەلەرىن جەڭىلگەندەردەن، قۇل بولعانداردان ايىرىپ، ەرەكشەلەپ كورسەتۋ ءۇشىن پايدالاندى. بىراق، جاڭا جاعدايدا بۇرىنعى الەۋمەتگىك اتاۋ ەتنيكالىق رەڭككە دە يە بولا باستاعان ەدى. ءسويتىپ، بىرتە-بىرتە، «اريا» اتاۋى ەتنيكالىق اتاۋعا، ەتنونيمگە اينالدى.
باستاپقىدا وسى اتاۋدى ەتنونيمگە اينالدىرعان ءۇندىاري تايپالارى قۋاڭدانا باستاعان ورتا ازيادا كوپ تۇراقتاعان جوق. ول اۋعان جەرى ارقىلى ۇندىستانعا قونىس اۋدارىپ، «اريا» اتاۋىن دا وزدەرىمەن بىرگە الا كەتتى. بۇل – ب.ز.د. XV-XII عاسىرلار ارالىعى. بىراق، اريلاردىڭ ءبىر بولىگى ورتا ازيا مەن سولتۇستىك اۋعانستاندا قالىپ قويىپ، ب.ز.د. XIV-XI عاسىرلاردا كەلە باستاعان ەكىنشى ۇندىيراندىق تولقىن – شىعىس يران تايپالارىنىڭ ءبىر بولىگىنىڭ اراسىنا ءسىڭىپ كەتتى. جاي ءسىڭىپ كەتكەن جوق، دەي-تۇركتەردەن العان «اريا» اتاۋىن جاڭا ۇندىيراندىقتارعا جەتكىزىپ كەتتى. ءسويتىپ، ب.ز.د. XI-X عاسىرلار توعىسىندا قالىپتاسقان «اريلار قوعامى» ءتىلى جاعىنان ۇندىاريلىق ەمەس، يراندىق بولىپ شىقتى.
«اريا» اتاۋى ب.ز.د. 1 مىڭجىلدىقتا رەالدى ەتنونيمدىك سيپاتىن جوعالتتى. ويتكەنى، ۇندىستانعا كەتكەن اريلىقتار دا، ورتا ازيا مەن اۋعانستان ايماعىندا پايدا بولعان «جاڭا اريلىقتار» دا بولشەكتەنىپ، جاڭا ەتنيكالىق پروتسەستەرگە قاتىسا باستادى. ناتيجەسىندە، جاڭا ساياسي-ەتنيكالىق اتاۋلار جارقىراپ شىعىپ، كونەلەرى كومەسكىلەنىپ قالدى. ۇندىستانعا قونىستانعاندار «اريا» ءسوزىن، ەتنونيمىن تەك ۆەدالاردا عانا ساقتاپ قالسا، اۋعان جەرى مەن ورتا ازياداعىلار تەك اڭىزداردا، ەپوستا ساقتاپ قالدى.
ءۇشىنشى - ب.ز.د. 6 عاسىردىڭ سوڭىنا تامان ورتا شىعىستا ساياسي ۇستەمدىككە شىققان جاس حالىق – پارسىلار ورتا ازيا مەن اۋعانستان جەرىن (باكترانى) باسىپ العاندا سول جەرلەردەگى «اريلار تۋرالى ەپوستارمەن» تانىس بولدى. پارسىلار مەن ميديالىقتار - ب.ز.د. 2 مىڭجىلدىقتىڭ سوڭىندا ورال-ەدىل ايماعىنان كاۆكاز ارقىلى بۇگىنگى يران جەرىنە قونىس اۋدارعان باتىس يراندىقتار ەدى. سوندىقتان، ولار «اريا» سوزىمەن تانىس بولماعان دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. كەيىن دە وسى ءسوزدى بىلمەي-اق كەتەتىن ەدى، ءسىرا، ورتا ازيا مەن اۋعانستان جەرىندە قالىپتاسقان جاڭا ءدىني اعىم – ءزورواستريزمدى پارسىنىڭ احەمەن اۋلەتىنىڭ پاتشالارىنىڭ قابىلداۋى وڭ ىقپال ەتكەن. ويتكەنى، ءزورواستريزمنىڭ پايدا بولۋ ارەالى مەن ەتنيكالىق ورتاسى – ەجەلگى اريلىقتار تۋرالى ميفوەپيكالىق ءداستۇردى ساقتاعان ارەالى، ەتنيكالىق ورتاسى بولاتىن. سوندىقتان، جاڭا دىنمەن بىرگە اري ميفوەپيكاسى، سول ميفوەپيكاسىمەن بىرگە «اريا» ەتنونيمى پارسىلاردىڭ فولكلورى مەن تىلىنە كىرىكتى. ەندى، ۋاقىت وتە كەلە پارسىلار دا وزدەرىن «اريلىقتارمىز»، «اري ۇرپاعىمىز» دەپ سانايتىن حالگە جەتتى. بىراق، بۇل اتاۋ احەمەنيدتەر، ارشاكيدتەر، ساسانيدتەر داۋىرىندە دە حالىقتىڭ-ەپوستىق، اتاۋ بولىپ قالا بەردى. X عاسىرداعى ءفيردوۋسيدىڭ وسى اريلىق ميفوەپيكا نەگىزىندە «شاحناما» پوەماسىن شىعارۋىنىڭ ارقاسىندا، بۇل اتاۋ مۇسىلماندانعان پارسى ءتىلدى قوعامدا دا ۇمىتىلماي ساقتالۋىنا مۇمكىندىك بەردى.
ءتورتىنشى - وسى اتاۋ حالىقتىق، ادەبي-فولكلورلىق اتاۋ بولىپ قالا بەرەر مە ەدى؟ 1930 جىلدارى فاشيستىك گەرمانيانىڭ «اريلىقتارىنىڭ» پايدا بولۋى، پارسىنىڭ جوعارعى سوسلوۆيەسى اراسىندا دا «اريشىلدىقپەن»، فاشيزممەن اۋەستەنۋشىلىكتى تۋعىزدى. نەمىس «اريلارى» پارسى زيالىلارىن، وفيتسەرلەرىن ءوز ماكساتتارىندا پايدالانا ءبىلدى. Miنe, وسىنداي «اريلىق» موداعا ساي 1935 جىلى پارسى شاحىنىڭ جارلىعىمەن «پارسيا» اتاۋى «يران» (يرون، اريان) بولىپ وزگەرتىلدى.
سونىمەن، مىناداي اقيقاتتاردى بىلگەن ابزال:
بىرىنشىدەن، «اري» اتاۋىنىڭ ب.ز.د. VI عاسىرعا دەيىنگى تاريحىنىڭ بۇگىنگى پارسى-يراندىقتارعا ەشڭانداي قاتىسى جوق.
ەكىنشىدەن، «اري» اتاۋىنىڭ نەمىستەرگە، جالپى ەۋۆروپالىقتارعا ەشقانداي قاتىسى جوق. ياعني بۇگىنگى امەريكا مەن ەۋروپا ەلدەرىندە تارالعان نەوناتسيستىك «اريلاردىڭ» وسى اتاۋدى يەمدەنۋگە تاريحي دا، تىلدىك دە، ەتنيكالىق تا حاقىسى جوق. بۇل – كەزىندەگى نەمىس ناتسيستەرى جىبەرگەن قاتەلىكتىڭ، عىلىمي ساۋاتسىزدىقتىڭ، رەريح، بلاۆاتسكايا سياكتى «ەرىكسىز فاشيستەردىڭ» جاساعان تۋىندىلارىنىڭ سالدارى. تاريحي-ەتنيكالىق ساباقتاستىق تۇرعىسىنان «اري ۇرپاقتارى» دەپ ۇندىستاندىق ءۇندىاري تىلدىلەردى، پاكستاندىقتاردى، اۋعانستاندىقتاردى، تاجىكتەردى اتاۋعا بولار ەدى.
ۇشىنشىدەن، بۇل اتاۋدىڭ تۇركتەرگە تىكەلەي قاتىسى بار. تۇرك اراسىندا ەتنونيمگە اينالماعان بۇل ءسوز – تەگى جاعىنان دەي-تۇرك بولىپ تابىلادى. ال باستاپكى، الەۋمەتتىك سيپاتتاعى «اري» تەرمينىنىڭ سارقىنى بۇگىنگى قازاقتىڭ «ارىس» (بلاگورودنىي), «ەر» (مۋجچينا، ۆوين), «ەرەن» (ۆوين), «ەركىن» (سۆوبودنىي، ۆولنىي), «ەرەك» (وسوبىي، وتليچايۋششيسيا), «ارلى» (سوۆەستليۆىي، چەستنىي), «ەرىك» (ۆولنىي، يمەيۋششي پراۆو) ۇعىمدارىندا ساقتالىپ قالعان.
س.قوندىباي، گيپەربوريا: ءتۇس كورگەن زامان شەجىرەسى، الماتى، ء“ۇش قيان” 2003 جىل.
«The Qazaq Times»
استانادا قالعان جاڭاوزەندىك جۇمىسسىزدار "قازمۇنايگاز" كەلىسسوزدى توقتاتىپ تاستادى دەيدى
فبر پەنتاگوننىڭ قۇپيا قۇجاتتارىنىڭ جاريالانۋىنا قاتىسى بار كۇدىكتىنى قامادى
موڭعوليا استاناسىندا جاپپاي نارازىلىق شەرۋلەرى ءوتتى
ەكىباستۇزدا جىلۋ جەلىسىندەگى اقاۋعا "ستانتسيا قىزمەتكەرىنىڭ قاتەلىگى" سەبەپ بولعانى ايتىلدى
وزبەكستان پرەزيدەنتى جەلتوقساندا قىرعىزستانعا بارادى
