قازاقستان بيلىگىندەگى قازاق ءتىلىنىڭ كورىنىسى

قازاقستاننىڭ تاۋەلسزدىك العانىنا 26 جىل تولۋىنا بىرەر اي عانا قالدى. وسى 26 جىلى ىشىندە ەلىمىزدە ەكونوميكالىق، ساياسي، دەموكراتيالىق الەۋمەتتىك جاعدايلار ءبىراز وزگەرىسكە ۇشىرادى. دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋدى ماقسات ەتىپ، سونىڭ جولىندا تالپىنىپ كەلەمىز. الايدا ءبىز تەك ءبىر جاعدايدىڭ وزگەرۋىنە ءالى ۇلەس قوسا الماي وتىرمىز. ول - قازاق ءتىلى ماسەلەسى. جەكە مەملەكەت بولىپ قالىپتاسقانىمىزبەن، مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسى ءالى جوعارى دەڭگەيدە ەمەس. ونى ەلدىڭ بيلىك تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعان ۇكىمەتتەگى شەندىلەردىڭ سويلەگەن سوزىنەن-اق بايقاۋعا بولادى. ءتىپتى، ولاردىڭ جۋرناليستەرگە بەرگەن جاۋابى مەن جاساعان باياندامالارىنىڭ كەمىندە 90 پايىزى ورىس تىلىندە. ارالارىندا ء"تىل ۇيرەنەم" دەپ ۋادە بەرگەنى قانشاما. ال ولار قاشان قازاق تىلىندە سايراپ، انا تىلىندە قاشان دۇرىس جاۋاپ بەرەدى؟ مىنە، ءبىز 22 قىركۇيەك ءتىل مەرەكەسى قارساڭىندا، انا ءتىلىمىز قازاق ءتىلىنىڭ وسى جايىنا قىسقاشا توقتالۋدى ءجون كوردىك.

قر پرەزيدەنتى بيىل جولداۋىندا قازاق ءتىلىنىڭ ءسال دە بولسا مارتەبەگە يە بولۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن باستامانى ايتقان ەدى. ول قازاق ءتىلىن 2025 جىلعا دەيىن لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋ بولعان. وسىدان كەيىن پرەزيدەنت دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ V قۇرىلتايىندا لاتىن الىپبيىنە كوشۋدى 2025 جىلعا دەيىن سوزا بەرۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەنىن ايتىپ قالدى.

"قازاق ءتىلىن لاتىن ارپىنە كوشىرۋ - بۇل انا ءتىلىمىزدىڭ جاھاندىق عىلىم مەن بىلىمگە كىرىگۋىن، رۋحاني تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتەتىن بىرەگەي قادام" - دەگەن ەدى پرەزيدەنت.

ال قازاق ءتىلدى قوعام سالدە بولسا "ورىسقۇلدىقتان قۇتىلارمىز" دەگەن وي تۇيگەن بولاتىن. الايدا پرەزيدەنتىمىز تامىز ايىندا «حابار» تەلەارناسىنا بەرگەن سۇحباتىندا لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تەك قازاق تىلىنە عانا قاتىستى ەكەنىن، ورىس تىلدىلەر كيريليتسانى پايدالانا بەرەتىنىن  ەسكەرتتى. ال بۇل قوعامدا ۇلكەن تالقىعا ۇلاستى. كوپشىلىگىنىڭ كوكەيىندە "سوندا ۇكىمەتتەگى ورىس ءتىلدى قازاقتار دا كيريليتسا پايدالانا ما؟" دەگەن سۇراق قالىپ قويدى.

جالپى ءبىزدىڭ ۇكىمەتتە وتىرعانداردىڭ 100 پايىزى بولماسا دا، 90 پايىزى كوبىنە ورىس تىلىندە بايانداما جاساپ، جۋرناليستەرگە ورىسشا جاۋاپ بەرەدى. بۇل ارينە قازاق ءتىلدى جۋرناليستەردىڭ عانا ەمەس، قازاق ءتىلىنىڭ قامىن جەپ جۇرگەن كەز كەلگەن ازاماتتىڭ قىتىعىنا تيەتىنى بەلگىلى.

ەندەشە ءبىز ورىسشا سايراپ، قازاق تىلىنە كەلگەندە ءمۇدىرىپ قالاتىن مينيسترلەر مەن بيلىك وكىلدەرىن ساناپ كورەيىك.

مىسالى بيىل قاڭتاردا ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترى بولىپ تاعايىندالعانىنا ءبىر اي عانا بولعان تيمۋر سۇلەيمەنوۆ انا تىلىندە مۇدىرە سويلەگەنى ءۇشىن سىنعا قالعان بولاتىن. ونىڭ سوزىنشە، مينيستر ماسكەۋدە قىزمەت ەتكەن جىلدارى انا ءتىلىن ۇمىتىڭقىراپ قالعان ەكەن. وسىلايشا، ول جارتى جىلدا قازاق ءتىلىن قايتا مەڭگەرىپ الۋعا ۋادە بەرگەن.

وسىدان كەيىن جۋرناليستەر جارتى جىل بويى ءمينيستردى مازالاماي التى اي كۇتتى. تەك 2017 جىلدىڭ 22 تامىزىندا ۇكىمەت وتىرىسىنان كەيىن باق وكىلدەرى سۇلەيمەنوۆكە 6 اي وتكەنىن ايتىپ، بەرگەن ۋادەسىن ەسكە سالدى.

مينيستر بولسا كەدەن كودەكسىنە قاتىستى قازاق ءجۋرناليستىڭ سۇراعىنا: "جالپى، بۇل كەدەن كودەكسىنىڭ ەڭ ماڭىزدى نوۆەللاسى، يدەولوگياسى — ول اۆتوماتتاندىرۋ. سوندىقتان بيزنەس قاعازدار، كەدەندىك دەكلاراتسيا تولتىرۋدان بوساتىلادى. بارلىعى ەلەكتروندىق تۇردە تولتىرىلاتىن بولادى. بۇل ەڭ ماڭىزدى، ەڭ جاعىمدى بيزنەس نوۆەللاسى بۇل كودەكستىڭ", — دەپ قىسقاشا قازاق تىلىندە جاۋاپ قايىرعان ەدى.

قازاق تىلىندە سويلەمەگەنى ءۇشىن سىنعا قالعان مينيستر تەك سۇلەيمەنوۆ قانا ەمەس. 2016 جىلدىڭ قاڭتارىندا بۇرىنعى ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسلان ءسارىنجىپوۆ تە بايانداماسىن قازاق تىلىندە جاساۋدى ازايتقانى ءۇشىن دەپۋتات سارسەنباي ەڭسەگەنوۆتان سىن ەستىگەن. الايدا بۇل ماسەلە سول ۋاقىتتا-اق جىلى جابىلعان. سەبەبى پارلامەنت سەناتىنىڭ توراعاسى قاسىم-جومارت توقاەۆ دەپۋتاتقا  "تەك زاڭ جوباسى تۋرالى سۇراڭىز" دەپ ەسكەرتۋ جاساعان ەدى.

ال قر ادىلەت ءمينيسترى مارات بەكەتاەۆ بولسا قازاق تىلىندە ساباق الىپ جۇرگەنىن ايتىپ، ايدى اسپاننان شىعارعان ەدى. ول "قازاق ءتىلىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن ساباق الىپ ءجۇرسىز بە؟ قازاق تىلىندە قاشان بىزگە تولىق جاۋاپ بەرەسىز؟" دەگەن جۋرناليستەردىڭ سۇراعىنا: "قازاق تىلىندە ءبىر جىلدىڭ ىشىندە تولىق جاۋاپ بەرەمىن. قازىر اپتاسىنا ءۇش رەت ساباق الامىن. مەن ءوزىمدى جاقسى سەزىنىپ ءجۇرمىن", — دەپ جاۋاپ بەرگەن.

قر ادىلەت ءمينيسترى مارات بەكەتاەۆ. فوتو الەۋمەتتىك جەلىدەن الىندى.

قازاق تىلىنە شورقاق باسشىلاردىڭ ءبىرى - قر ۇلتتىق بانك توراعاسى دانيار اقىشەۆ. ول دا باس بانك باسشىسى بولىپ تاعايىندالعان سوڭ دا قازاق ءتىلىن بىلمەگەنى ءۇشىن سىنعا قالعان ەدى. ول 2016 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا ءبىر جىلدىڭ ىشىندە قازاق تىلىندە جاۋاپ بەرەمىن دەپ ۋادە ەتكەن بولاتىن.

وسىدان سوڭ باس بانكير ۋادەسىندە تۇرعانداي سىڭاي تانىتتى. ءباسپاسوز كونفەرەنتسيالارىندا، ۇكىمەت وتىرىسىندا قاعازعا قاراپ بولسا دا قازاق تىلىندە بايانداما جاسايتىن بولدى. الايدا جۋرناليستەر قاۋىمى دا دەپۋتاتتار دا دانيار اقىشەۆتىڭ قازاق ءتىلىن قانشالىقتى دەڭگەيدە ۇيرەنگەنىن ءالى دە سۇراي قويعان جوق. مۇمكىن پرەزيدەنتتىڭ "ەشكىمنەن قورىقپا" دەپ ۇلتتىق بانك باسشىسىنا قاراتا ايتقان سوزىنەن كەيىن، ەشكىم بۇل ماسەلەنى قوزعاعىسى كەلمەگەن بولار.

قازاق تىلىندە سويلەگەندە ويىن شاشىراتىپ الاتىن شەندىلەردىڭ ءبىرى - استانا قالاسىنىڭ اكىمى اسەت يسەكەشەۆ. بۇعان دەيىن ونىڭ ورىسشا سويلەگەنىنە قر ينۆەستيتسيا جانە دامۋ ءمينيسترى بولىپ تۇرعاندا ەشكىم تيسە قويماعان. الايدا ونىڭ قازاق تىلىنە تىم شورقاق ەكەنى جاقىندا عانا استانادا بولعان "ابۋ دابي پلازا" وقيعاسىندا بايقالىپ قالدى. ويتكەنى قۇرىلىس ءجۇرىپ جاتقان اۋماقتا قانداي جاعداي بولعانىن سۇراعان قازاق جىگىتتەرىنە يسەكەشەۆ "كىشكەنە كونفليكت بولدى" دەگەن ءۇش اۋىز سوزدەن ارتىق جاۋاپ قايتارا المادى.

مىنە، بۇل قازاقستان بيلىگىندەگى قازاق ءتىلىنىڭ كورىنىسى. ارينە بۇعان دەيىن دە مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىنىڭ دەڭگەيى قانداي ەكەنى جازىلدى، بۇدان كەيىن دە جازىلاتىنى انىق. بىراق بيلىك باسىنداعىلاردىڭ تىلگە شورقاقتىعىن كورگەندە، ءتىپتى قازاق ءتىلىن بىلە تۇرا ورىس تىلىندە ءسوز سويلەگەندە "بالىق باسىنان ءشىريدى" دەگەنگە تاعى ءبىر كوزىڭ جەتەدى. شىن مانىندە ۇلتتىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتەتىن نەگىزگى فاكتور ءتىل ەكەنى بەلگىلى. الايدا ورىس قوعامىنان شىعا الماي جۇرگەن قازاق ەلى ءۇشىن بۇل ماسەلەنى شەشۋگە ءالى شيرەك عاسىر كەرەك شىعار.

“The Qazaq Times”