بۇگىن ءتۇرلى ەنتسيكلوپەديالىق باسىلىمداردى شىعارىپ، وتاندىق باسپا ءىسى سالاسىندا وزىندىك ورنى مەن قولتاڭباسى بار «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باسپاسىنىڭ قۇرىلعانىنا 50 جىل تولدى.

1967 جىلى قۇرىلعان باسپا سالالىق كىتاپتار، تاقىرىپتىق باسىلىمدار، وڭىرلەر تاريحى مەن تۇلعالاردىڭ ومىرىنە جەكەلەگەن ەنتسيكلوپەديالىق جيناق شىعارۋدىڭ شەبەرىنە اينالدى. جارتى عاسىرلىق قىزمەتتە قازاقستاننىڭ تاريحي، مادەني قۇندىلىعىن قاعازعا باسقان شەجىرە باسپا دەپ ايتۋ ارتىق بولماس.

«ەنتسيكلوپەديا» كونە گرەك تىلىندە اينالىم نەگىزىندە وقىتۋ، ياعني تولىق ءبىلىم بەرۋ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. سول كونە گرەك زامانىندا گرامماتيكا، ريتوريكا، ديالەكتيكا، گەومەتريا، اريفمەتيكا، مۋزىكا مەن استورونوميا سەكىلدى جەتى سالانى انىقتاپ كورسەتۋ ءۇشىن قولدانىلعان بولسا، ۋاقىت وتە كەلە ماعىناسى كەڭىپ، قامتيتىن اۋماعى ۇلعايدى. ءار الۋان مازمۇنداعى جيناق بولعان قاراعان ەنتسيكلوپەديا جىلدار وتە كەلە بەلگىلى ءبىر تاقىرىپ اياسىنداعى ءبىلىمدى توپتاستىراتىن قۇرال رەتىندە قالىپتاستى.

«قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باسپاسى وسىناۋ جىلدار ىشىندە ەلىمىزدە عىلىم، ونەر، ساۋلەت، سالت-ءداستۇر، ۇلتتىق بولمىس مەن بىتىمنەن تولىق اقپارات بەرەتىن سالالىق جيناقتار مەن كوپتومدىقتاردى شىعارۋدا بىلىكتى دە تاجىريبەلى ۇيىم رەتىندە تۋىن جىقپاي كەلەدى. «قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىن» دايىنداعان باسپا «قازاقستان» ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىن شىعاردى.

اۋقىمدى جۇمىس باسى-قاسىندا جۇرگەن بىلىكتى ەنتسيكلوپەديستەر، تاعىلىمدى عالىمدار، ىزدەنىمپاز ماماندار مەن ساۋاتتى رەداكتورلار مەن ديزاينەرلەردىڭ ەڭبەگىنسىز اياقتالمايتىنى استە. ۇلتتىق ەرەكشەلىكتى زەرتتەپ، بۇگە-شىگەسىنە دەيىن تىزبەلەپ، ايشىقتىعى مەن انىقتىعىنا كوز جەتكىزۋدە ەنتسيكلوپەديست-عالىمداردىڭ ۇلەسى زور.

وتكەنگە كوز سالساق، باسپادان جارىق كورگەن كىتاپتاردا بىلىكتى دە ءبىرتۋار ازاماتتاردىڭ قولتاڭباسى قالعان. «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باسپاسىنىڭ تۇڭعىش باس رەداكتورلىعىن اكادەميك مۇحامەتجان قاراتاەۆ تاعايىندالىپ، تانىمال عالىمدار مەن مامانداردان قۇرالعان باس رەداكتسيا جاساقتالعان. ونىڭ دانىنان ءار سالا بويىنشا 29 عىلىمي توپ قۇرىلعانى ­– تارامدالعان تاريحتى باسىلىمعا توعىستىرۋعا دەگەن قۇرمەت پەن قۇشتارلىقتىڭ بەلگىسىندەي.

وسىناۋ جىلدار ارالىعىندا ماناش قوزىباەۆ، رىمعالي نۇرعاليەۆ، ابدىمالىك نىسانباەۆ، بۇركىتباي اياعان، باۋىرجان جاقىپ سىندى ءبىرتۋار تۇلعالار باسشىلىق قىزمەتتى اتقارىپ، توم-توم كىتاپتاردىڭ باسىلۋىنا، ساپالى دۇنيەنىڭ قالىپتاسۋىنا زور ەڭبەك ءسىڭىردى.

مىنە، 50 جىل بويى مەملەكەتتىك ەنتسيكلوپەديالار، جيناقتار، انىقتامالىقتار مەن شەجىرەلەرگە قاجەتتى مالىمەتتەردى قۇمنان التىن ىزدەگەندەي جيناقتاپ وتىرعان قازىناعا اينالدى.

باسپا مەملەكەتتىڭ مەنشىگىندە بولىپ، امبەباپ، سالالىق، وڭىرلىك، ارنايى جانە اتاۋلى باسىلىمداردى قۇراستىرىپ شىعارىپ كەلدى. دەگەنمەن نارىق زامانىنىڭ تالابىنا قاراي، باسەكەلەستىك ورتاعا كوممەرتسيالىق ۇيىم رەتىندە ەندى. وزگە باسپالار سەكىلدى دامۋدىڭ جاڭا ساتىسىنا كوتەرىلدى.

جەكە مەنشىككە اينالۋ – نارىقتىق ەكونوميكا تالابىندا باسەكەلەستەر ورتاسىندا كىتاپ باسۋ ىسىندە جاڭا تەحنولوگيالاردى ەنگىزە وتىرىپ، باسپا ءىسىنىڭ ماركەتينگىن قالىپتاستىرۋعا، شىنايى قابىلەتتى تانىتۋدىڭ مۇمكىندىگى. جەكە قىزمەت ەتۋ دەگەن مەملەكەتتىك قولداۋدان مۇلدەم باس تارتۋ ەمەس. بۇل مەملەكەتتىك تاپسىرىستى الۋ، تەندەرگە قاتىسۋ، ۇتىمدى باعا ۇسىنا وتىرىپ، ساپالى دۇنيە جاساپ شىعارۋ. بۇل جولدان تەك مىقتىلار وتەتىنى انىق.

قازىرگى تاڭدا نۇرىمجان ماۋىتوۆ، گۋسمان جاندىباەۆ، قوشىم-نوعاي كەنجەعالي، عاليا ەگەۋباەۆا، كلارا ساركەنوۆا، مەرۋەرت بايلەنوۆا، قادىربەك احمەتوۆ، سەرىكبەك ارىنعازين، گۇلحان الماسبەكوۆا، ينديرا يماناليەۆا، گۇلميرا جالعاسوۆا، بەرىكتولەباەۆ سىندى ماماندار جۇمىس ىستەيدى.

ماماندار ەلىمىزدەگى بەلگىلى عالىمدارمەن، عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارمەن، وزىق جوعارى وقۋ ورىندارىمەن تىعىز بايلانىس ورناتىپ، ءاربىر جيناقتىڭ مالىمەتتەرىن زەرتتەپ، زەردەلەپ، مۇقيات تەكسەرەدى. وقىرمان قولىنا تيەتىن ەنتسيكلوپەديا، جيناق، مونوگرافيالاردىڭ بارلىعى دا ءوز ءىسىن سۇيەتىن شەبەرلەردىڭ قاتاڭ سۇزگىسىنەن وتەدى. قىمبات بۋمۆينيلمەن قاپتالىپ، التىنمەن بەدەرلەنگەن ەكنتسيكلوپەديالار كەز كەلگەن كىتاپ سورەسىنىڭ سانىنە اينالىپ قويماي، قاناشاما جاننىڭ پايىم-پاراساتىن ارتتىرىپ، ءبىلىم تولىقتىرارى انىق.

50 جىل بويى ءبىلىم نارىمەن سۋسىنداتىپ كەلگەن «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باسپاسى ۇلتتىق ماقسات پەن مۇددە جولىندا ايانباي ەڭبەك ەتەرى حاق. قازاق باسپا ءىسىنىڭ قۇلاگەرى ۇلتتىق قۇندىلىقتى ساقتاي وتىرىپ، ۇرپاق تاربيەسىنە ەكنتسيكلوپەديالىق ءبىلىم بەرۋگە ءازىر.

جادىرا تويباي، 

«قازاق ەنتسيكلوپەدياسى»  باسپاسىنىڭ ديرەكتورى

“The Qazaq Times”