اۋىل شارۋاشىلىعى – قازاقستاندى ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ بارلىق كەزەڭىندە ساقتاپ قالاتىن تەمىرقازىق. پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ اگروونەركاسىپ كەشەنىن قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ باستى درايۆەرى رەتىندە ەرەكشە اتاپ ءوتتى. جالپى قازاقستاندا اۋىل شارۋاشىلىعى قارقىندى دامىپ كەلەدى، الايدا ونىڭ الەۋەتى تولىقتاي اشىلمادى. وتاندىق اگروونەركاسىپ كەشەنى دامۋىنىڭ جاڭا مۇمكىندىكتەرى قانداي جانە ونىڭ جۇزەگە اسۋىنا نە ىستەۋ كەرەكتىگى تۋرالى «اتامەكەن» قر ۇكپ باسقارما توراعاسىنىڭ ورىنباسارى نۇرجان التاەۆ بولىسكەن ەدى...
سالاعا دەمەۋشىلىك ەمەس، ناقتى قولداۋ قاجەت
– نۇرجان باۋىرجانۇلى، بۇۇ ساراپشىلارىنىڭ پىكىرىنشە، 2025 جىلى مال شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنە دەگەن سۇرانىس 50%-عا وسەدى. ساراپشىلار ءبىراۋىزدان كەلەشەكتە الەمدە ازىق-تۇلىككە دەگەن سۇرانىس ارتا تۇسەتىنىن اتادى. بۇگىننىڭ وزىندە سۇرانىستىڭ ارتۋى بايقالىپ وتىر. مىسالى، بيىل ناۋرىز ايىندا بۇۇ-نىڭ ازىق-تۇلىك جانە اۋىل شارۋاشىلىعى ۇيىمى الەمدە ازىق-تۇلىكتىك ورتاشا باعاسى (FAO ازىق-تۇلىك باعاسىنىڭ يندەكسى) بىلتىرعى جىلدىڭ ناۋرىز ايىمەن سالىستىرعاندا 13,4%-عا قىمباتتاعانىن حابارلادى. سۇرانىس نە سەبەپتەن ارتىپ وتىر؟
– بىرىنشىدەن، بۇل قىتاي مەن ءۇندىستان سەكىلدى جەدەل وسەتىن ەكونوميكاداعى تۇتىنۋ. ەكىنشىدەن، دامۋشى ەلدەردەگى جاعدايدىڭ جاقسارۋى. كەدەيلىك الەمدىك دەڭگەيدە ازاياتىن بولادى. بۇل تۇتىنۋدىڭ ءوسۋىنىڭ تاعى ءبىر كوزى. ۇشىنشىدەن، ەكولوگيالىقق، تازا، ورگانيكالىق ازىق-تۇلىككە دەگەن سۇرانىستىڭ ۇنەمى ۇلعايۋى. بۇل – دامىعان ەلدەردىڭ، باي نارىقتىڭ سۇرانىسى.
ءدال وسى جەردە قازاقستان نارىقتىڭ ايتارلىقتاي ۇلەسىن يەمدەنە الادى. بىزدە تابيعي جايىلىمدا وسىرىلگەن مالدىڭ ەتى ورگانيكالىق دەپ سانالادى. مىسالى، قىتاي ءبىزدىڭ ەلىمىزدە شىعارىلعان بارلىق ازىق-تۇلىك ونىمدەردى ورگانيكالىق دەپ تانيدى. ال قىتايدىڭ «ورگانيكا» نارىعى 2015 جىلى 4,7 ملرد ەۋرونى قۇرادى، ازىق-تۇلىك ساپاسىنا باسىمدىق بەرەتىن ورتاشا ساناتتىڭ ءوسۋى بولاشاقتا شارىقتايدى.
ازىق-تۇلىككە دەگەن سۇرانىس كۇن ساناپ ارتىپ كەلەدى. بۇل رەتتە وڭدەۋگە جارامدى جەردىڭ اۋقىمى ازايادى. بۇۇ-نىڭ مالىمەتى بويىنشا، توپىراقتىڭ توزۋىنان جىل سايىن 7-10 ملن گەكتار ەگىستىك جەرى پايدالانۋدان مۇلدە شىعارىلادى، بۇل 21-30 ملن ادام ءۇشىن ومىرلىك نەگىز. مۇنىمەن قوسا، جەر شارى تۇرعىندارىنىڭ ۋربانيزاتسيالانۋ قارقىنى جوعارى، ياعني قالالار سانى كوبەيىپ، حالىقتىڭ ورنالاسۋ تىعىزدىعى ارتىپ كەلەدى، بۇل دا اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىنىڭ ازايۋىنا اكەپ سوقتىرادى.
ناتيجەسىندە، نە ايتۋعا بولادى؟ ازىق-تۇلىككە دەگەن سۇرانىس ءاردايىم ارتادى. ال وڭدەلەتىن جەر اۋقىمى ازايا بەرەدى. شيكىزات سۇرانىسى دا، ولاردىڭ باعاسى دا كەميدى. كەلەشەكتە ەكى تاۋار، ياعني ازىق-تۇلىك پەن سۋ اسا ماڭىزدى رەسۋرسقا اينالادى.
ازىق-تۇلىكتى ەسكپورتتاۋشى ەلدەر الەم ەكونوميكاسىنىڭ باستى ويىنشىلارىنا اينالادى. ال ولار وندىرەتىن ءونىم دۇنيەجۇزى ەكونوميكاسى مەن ساياساتىنىڭ نەگىزگى قۇرىلىمدىق فاكتورى بولادى.
– ەلىمىزدە اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ الەۋەتى قانداي؟
– الەۋەت تۋرالى ايتقاندا ەكونوميكالىق اينالىمعا جاڭادان ەنگىزىلگەن رەسۋرستار ويعا ورالادى. ەلىمىزدە پايدالانىلماعان اۋىلشارۋاشىلىق جەردىڭ الەۋەتى زور. بىزدەگى جەردىڭ جارتىسىنان دا ازى اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ پايدالانىلۋىندا. 2015 جىلى 222,2 ملن گەكتار جەردىڭ تەك 100,8 ملن گەكتارى، ياعني 45,4% پايدالانىلعان. ونىڭ 24,9 ملن گەكتارى – ەگىستىك جانە 69,7 ملن گەكتارى جايىلىمدىق جەر. ال اۋىل شارۋاشىلىعىندا ەگىستىككە پايدالانۋعا بولاتىن جەر كولەمى – 10-11 ملن گەكتار. بۇگىندە جاقسارتىلعان جانە سۋلاندىرىلعان جايىلىم كولەمى 112,2 ملن گەكتار، ولاردىڭ 69,7 ملن گەكتارى (62%) عانا پايدالانىلادى.
ەكىنشىدەن، ەلىمىزدە حالىق سانى از بولعانىنا قاراماستان، اۋىلدىق جەرلەردە ەڭبەك الەۋەتى ايتارلىقتاي جوعارى، سەبەبى حالىقتىڭ جارتىسىنا جۋىعى – اۋىل تۇرعىندارى. 2015 جىلى مەملەكەتتىك جالپى حالقىنىڭ 42,7% اۋىلدا تۇراتىنى انىقتالدى. بىراق، جالپى جۇمىس ىستەيتىندەردىڭ (8623,8 ملن ادام) ىشىندە 18% عانا (1553,4 ملن ادام) اۋىل شارۋاشىلىعىندا. اۋىل شارۋاشىلىعىندا جالپى ەڭبەك ەتەتىندەردىڭ ىشىندە ءوزى جەكە جۇمىس ىستەيتىندەردىڭ ۇلەسى 70,4%، ياعني 1094,3 ملن ادام. شامامەن ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتىعانداردىڭ 40% – 15-28 جاس ارالىعىنداعى اۋىل جاستارى.
بۇل – ءتيىمسىز قولدانىپ وتىرعان اۋقىمدى ەڭبەك الەۋەتى. بىزگە وسى ادامداردى اۋىل وندىرىسىنە تارتۋعا ارنالعان ناقتى باعدارلامالار كەرەك. اۋىل دەگەندى جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى ءورشىپ تۇرعان مەكەنمەن بايلانىستىرۋ ادەتكە اينالدى. اۋىلدا ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتىپ وتىرعان ادام تەك كۇن كورىستىڭ قامىمەن جۇرگەن دەپ سانالادى. ونىڭ ءىسى – بيزنەس ەمەس، تەك ءومىر سۇرۋگە قاجەتتى از-ماز قاراجات تابۋ.
اۋىل تۇرعىندارىنىڭ 4,4% ەڭ تومەنگى كۇنكورىس دەڭگەيىنەن دە از قاراجاتقا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر، بۇل قالاداعى كەدەيلىك دەڭگەيىنەن 1,6 ەسەگە كوپ. وسىلايشا، اۋىل شارۋاشىلىعى ءوندىرىسىن شارۋاشىلىق اينالىمىنا پايدالانىلماعان جەردى يگەرۋ، پايدالانىلىپ وتىرعان جەرگە سۇرانىسى جوعارى داقىلداردى ەگۋ ارقىلى دامىتۋ وندىرىستىك قىزمەتكە بوس ەڭبەك رەسۋرسىن قاتىستىرۋعا ىقپال ەتەدى، وسىنىڭ ناتيجەسىندە، ارينە، جەكەلەگەن ادامداردىڭ، سونداي-اق جالپى ەلدىڭ تابىسى ۇلعايادى. اگروونەركاسىپ كەشەنىن دامىتۋدىڭ 2017-2021 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا اۋىل تۇرعىندارىن كووپەراتيۆكە بىرلەستىرۋ جانە ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتىپ وتىرعانداردى ناتيجەلى جۇمىسپەن قامتۋ باعدارلاماسى ارقىلى زاڭدى بيزنەسپەن اينالىسۋعا شاقىرۋ شارالارى ءدال وسىعان باعىتتالعان.
– مال شارۋاشىلىعىنىڭ جايى قالاي؟
– قازاقستانداعى مال شارۋاشىلىعى دامۋىنىڭ الەۋەتى شەكسىز دەپ ايتۋعا بولادى. تابيعي جايىلىمداردىڭ كولەمى مەملەكەت تەريتورياسىنىڭ 70%-ىن قۇراپ وتىر. تابيعي جايىلىمدار بويىنشا قازاقستان الەمدە 5-ورىندى يەلەنەدى (180 ملن گەكتار). ونىڭ ىشىندە 86,8 ملن گەكتار مەملەكەت مەنشىگىندە، بۇل الەۋەت تابيعي قوردا جانە مال شارۋاشىلىعىنا ابدەن پايدالانۋعا بولاتىن رەسۋرس. قولداعى بوس جەر اۋقىمى جەر رەسۋرسىن دۇرىس جانە ءتيىمدى پايدالانۋ جانە جۇمىس كۇشى الەۋەتىن ءوسىرۋ ارقىلى مال باسىن قىسقا مەرزىمدە 2 ەسەگە دەيىن وسىرۋگە مۇمكىندىك بەرىپ وتىر.
ەلىمىزدەگى مال ءوسىرۋدىڭ ءداستۇرلى ءتۇرى – وتارلى مال شارۋاشىلىق. وسى ءادىستى دامىتۋ ارقىلى شارۋاشىلىقتاعى مال باسىن ءتيىمدى وسىرۋگە، ياعني، جەم-ءجوپ تاپشىلىعى، ەلدى مەكەندەگى جەردىڭ ناشارلاۋى، جۇمىسپەن قامتۋ جانە ەكسپورت الەۋەتىن ارتتىرۋعا قاتىستى ماسەلەلەردى شەشۋگە بولادى.
وتارلى مال شارۋاشىلىعى – بۇل تابيعي جايىلىمدى جەرلەر، تابيعي ورىستە وسكەن مال ەكولوگيالىق تازا ءونىم بەرەدى ەمەس پە؟ ال ەكولوگيالىق تۇرعىدان تازا ونىمگە الەم نارىقتارىندا سۇرانىس بار. ەكولوگيالىق تازا ەتكە سۇرانىس تا جوعارى. ماسەلەن، قىتاي. قىتاي نارىقتارىندا كادىمگى ەتتى ورتا ەسەپپەن 1 كەلىسىن 8-10 اقش دوللارىنا ساتىپ الۋعا دايىن. ال Organic Foods سەرتيفيكاتتاۋىنان وتكەن ەتتىڭ 1 كەلىسى شامامەن 17 اقش دوللارىنا باعالانادى.
وتاندىق تاۋار وندىرۋشىلەر قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنا جىل سايىن 50 مىڭ تونناعا دەيىن قوي ەتىن ەكسپورتتاۋعا دايىن. الايدا بۇل سالىستىرمالى تۇردە از كورسەتكىش. مال شارۋاشلىعىن ءتيىمدى پايدالانۋ ارقىلى قازاقستان ەكسپورتقا ايتارلىقتاي ۇلكەن كولەممەن شىعا الادى.
– مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ءۇشىن نە قاجەت؟
– ينۆەستيتسيالار مەن حالىققا قولجەتىمدى بولاتىن نەسيەلەۋ باعدارلامالارى مال شارۋاشىلىعىن دامىتادى. ءبىرىنشى كەزەكتە اسىل تۇقىم الەۋەتىن كوبەيتۋ كەرەك، جايىلىمدى جەرلەردى سۋلاندىرۋ بويىنشا ءتيىمدى باعدارلامانى ازىرلەۋ قاجەتتىلىگى بار. سالانى دامىتۋداعى ماڭىزدى ەلەمەنت –ينۆەستيتسيالار. بۇگىندە شەتەلدىك ءىرى ينۆەستورلار تاراپىنان وتاندىق مال شارۋاشىلىعىنا قىزىعۋشىلىق بار. بىرلەسكەن جوبالار جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر. بىراق، بىزگە سالانى ىنتالاندىرۋ ءۇشىن ىشكى قارجىلاندىرۋدى جۇيەلەۋ كەرەك، ونسىز قوزعالىس بولمايدى. سىرتقى ينۆەستيتسيالار ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشپەيدى.
– ماسەلەنى قالاي شەشۋگە بولادى؟
– قارجىلاندىرۋعا قول جەتكىزۋدىڭ قيىندىعى وزەكتى ماسەلە. بۇگىندە اۋىل شارۋاشىلىعى وندىرۋشىسىنە بانكتەگى نەسيەلەر ءتيىمسىز. بانكتەر ۇسىنعان نەسيەلىك ونىدىمدەردىڭ پايىزدىق مولشەرلەمەسى تىم جوعارى – 15, 17, 20%-دى قۇرايدى. ال «قازاگرومەن» بەرىلەتىن جەڭىلدەتىلگەن نەسيە بارىنە بىردەي جەتە بەرمەيدى. سوندىقتان نەسيەلەۋ ماسەلەسىن شەشۋ قاجەت.
قارجىلاندىرۋدى قولجەتىمدى ەتپەي، بۇل سالا دامىمايدى. قازاقستان جاھاندىق باسەكەگە قابىلەتتىلىك يندەكسىندە قارجىلىق قىزمەت كورسەتۋ بويىنشا – 80-ورىن، قارجىلىق قىزمەت كورسەتۋ قۇنى بويىنشا – 76-ورىن، نەسيە قاراجاتىن الۋ وڭايلىعى بويىنشا – 89-ورىن، بانكتەر سەنىمدىلىگى بويىنشا – 105-ورىندا تۇرعانى وسىنىڭ دالەلى.
بىزدە سۋبسيديالاۋ جۇيەسى جاقسى دامىعان. قر اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى دەرەكتەرى بويىنشا 2015 جىلى اگروونەركاسىپ كەشەنىندەگى سۋبسيديالاۋ كولەمى 157 ملرد تەڭگەنى قۇراعان، بۇل كورسەتكىش 2013 جىلمەن سالىستىرعاندا 2 ەسە جوعارى. وسى رەتتە اياققا تۇرعان كاسىپورىندارعا سۋبسيديالاۋ باعدارلامالارى قاجەت ەمەس. ولار بۇل قاراجاتتى جەڭىلدەتىلگەن پايىزدىق مولشەرلەمەمەن نەسيە تۇرىندە بەرۋدى سۇرايدى.نەسيەلەۋ سالاعا دا، ەكونوميكاعا دا، مەملەكەتكە دە ءتيىمدى. ال سۋبسيديالار – قايتارىمسىز. نەسيەلەر – قايتارىمدى. ولار جاڭارتۋ پرينتسيپىمەن قايتارىلىپ، جۇمىسقا قايتادان سالىنۋى مۇمكىن. جالپى ايتقاندا: كوكتەمدە بولەدى، كۇزدە قايتارىپ الادى، قايتادان ەكونوميكاعا سالادى. بۇل اگروونەركاسىپ كەشەنىن دامىتۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى مەحانيزمى. نەسيەلەۋ تۇرىندەگى قارجىلاندىرۋسىز سالادا ءوسۋ بولمايدى.
بىزگە سالانى تاڭداۋ ارقىلى دەمەۋشىلىك جاساۋ ەمەس، بارشاعا، ونىڭ ىشىندە شاعىن شارۋاشىلىقتارعا قولجەتىمدى بولاتىن قولداۋدىڭ كولدەنەڭ شارالارى قاجەت. وڭىردەگى كاسىپكەرلەرمەن وتەتىن كەزدەسۋلەردە ۆەتەرينارلىق انىقتامالاردى بەرۋ بويىنشا وتىنىمدەر تىم ۇزاق قارالالاتىنى ءجيى ايتىلادى. بۇل پروتسەدۋراعا ورتا ەسەپپەن 7 كۇن كەتەدى. دەمەك، مۇنداي قاعازباستىلىق ەكسپورت دامۋىنا تەرىس اسەر ەتەتىنى بەلگىلى. قر پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ شەشىمىمەن بۇل سالادا بيۋروكراتيالىق كەدەرگىلەردى ازايتۋ بويىنشا جۇمىس توبى قۇرىلدى، دەمەك، جۋىق ارادا پروتسەدۋرالىق ماسەلەلەردى جەدەلدەتۋ ءۇشىن نە قاجەت ەكەنىن بىلەمىز.
– دامۋ ءۇشىن نە قاجەت؟
– دامۋدىڭ قوزعاۋىشىن تابۋ ءۇشىن ستراتەگيا مەن رەسۋرستار قاجەت. قىتاي مەن رەسەيلىك ازىق-تۇلىك تاۋارلارىن الماستىرۋ ماقساتىندا جۇيەلى شارالار ازىرلەنۋى كەرەك. رەسەي مەن قىتاي سىندى الپاۋىتتارمەن كورشى تۇرۋدىڭ ارتىقشىلىقتارى مەن قاۋىپتەرى بار. ءيا، بۇل مەملەكەتتەردىڭ نارىعى ۇلكەن، ولار ءىرى تاۋار وندىرۋشىلەر. ەگەر اوك سالاسىن ءتيىمدى دامىتۋدىڭ ستراتەگياسىن ازىرلەمەسە، وندا شەتەلدەن اكەلىنەتىن ارزان ونىمگە تاۋەلدى بولىپ، سول تاۋەلدىلىكتى ءوسىرىپ جىبەرۋ قاۋپى بار.
بۇگىندە رەسۋرستاردىڭ كوپتىگى تابىستىلىقتىڭ جالعىز عانا نەگىزى بولا المايدى. ءوز اگروونەركاسىپ كەشەنىن ءتيىمدى جاڭعىرتا العان جانە ونىڭ دامۋىنا بارىنشا وڭتايلى جاعداي جاساي بىلگەن ەل عانا جەڭىسكە جەتەدى. وسى سالادا بىزگە ارگەنتينا مەن برازيليا تاجىريبەسى ۇلگى. ولاردىڭ قولىندا قاجەتتى رەسۋرستارى عانا بولعان جوق، بۇل مەملەكەتتەر ءوز اگروونەركاسىپ كەشەندەرىنە ءتيىمدى جاڭعىرتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزە ءبىلدى. قازاقستان دا وسى باعىتتا جەتىستىككە جەتە الادى، ول ءۇشىن اگروونەركاسىپ كەشەنىنىڭ باسىم تۇستارى مەن ماڭىزىن ءتۇسىنىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى وندىرۋشىلەرىنە قارجىلاندىرۋدى قولجەتىمدى ەتەتىن ءتيىمدى اگرارلىق ساياسات قۇرۋ قاجەت.
وتانعا ورالعان قانداس بەيىمدەلۋى نەمەسە قانداستار مەن قازاقستانداعى ميگرانتتاردى اقپاراتتىق قولداۋ جانە الەۋمەتتىك بەيىمدەۋدىڭ مەديا-ستراتەگياسى
استانادا قالعان جاڭاوزەندىك جۇمىسسىزدار "قازمۇنايگاز" كەلىسسوزدى توقتاتىپ تاستادى دەيدى
فبر پەنتاگوننىڭ قۇپيا قۇجاتتارىنىڭ جاريالانۋىنا قاتىسى بار كۇدىكتىنى قامادى
كىناسىزدىك پرەزۋمپتسياسىن بۇزعان باس پروكۋروردى سەنات جاۋاپقا تارتا ما؟
ەرمۇرات باپي: مەملەكەتتەن جاناشىرلىق كورمەگەن حالىق بيلىككە تاسبۇيرەك بولادى
