ەرتەڭ ماۋسىمنىڭ 22-25 كۇندەرى ارالىعىندا استانادا «ەكسپو-2017» كورمەسىمەن قاتارلاسا دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ قۇرىلتايى وتەدى. بۇل قۇرىلتاي ءوز تاريحىندا 1992 جىلدان بەرى بەسىنشى رەت وتكەلى تۇر. قۇرىلتاي بەس جىل سايىن وتكەنمەن بۇگىنگە قىسقاشا ەسەپ بەرەتىن ۋاقىت كەلگەن سياقتى. وسىعان بايلانىستى بۇگىن ءبىز دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن اتقارعان جۇمىستارىنا قىسقاشا توقتالۋدى ءجون كوردىك.

العاشىندا قازاقتىڭ بەلگىلى قالامگەرى قالداربەك نايمانباەۆ دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىن باسقارىپ تۇرعان كەزدە قاۋىمداستىق ءتاپ-ءتاۋىر جۇمىس اتقاردى. شەتەلدەن كەلگەن قازاقتاردى تىركەۋگە تۇرعىزۋعا، ازاماتتىق الىپ بەرۋگە كوپ كومەك جاسالدى. ول كەزدە قاۋىمداستىق تاراپىنا سىن ايتۋشىلار جوقتىڭ قاسى ەدى. ال 2004 جىلى پرەزيدەنت، دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعىنىڭ تورالقا توراعاسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوزىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ەتىپ تالعات ماماشەۆتى تاعايىنداعاننان باستاپ قاۋىمداستىق باسىنا قارا بۇلت ءۇيىرىلدى. قاۋىمداستىق جۇمىسىنا سىن ايتۋشىلاردىڭ قاراسى كوبەيدى. 2013 جىلى جازۋشى، دراماتۋرگ دۋلات يسابەكوۆ مونعوليادان قازاقستانعا كەلگەن 800 قازاقتىڭ مونعولياعا قايتا كەتۋىنە بايلانىستى پرەزيدەنتتەن وسىعان جاۋاپتى ادامداردى جازاعا تارتۋىن سۇرادى. نازارباەۆ دۋلات يسابەكوۆتىڭ بۇل سۇرانىسىنا جاۋاپتى ادامداردى جازالايمىز، شارا قولدانامىن دەۋمەن شەكتەلدى. سول ۋاقىتتان بەرى دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى قاتتى وزگەرىپ كەتكەنى شامالى، قاۋىمداستىقتىڭ قازىرگى اتقارىپ جاتقان جۇمىسىنا قاراساڭىز «باياعى جارتاس سول جارتاس» كۇيىندە ەكەنىنە كوزىڭىز جەتەدى. بۇعان 2016 جىلى مونعوليانىڭ بايان-ولگي اۋماعىنداعى 150 قازاق وتباسىنىڭ ءۇيى سۋ استىنا كەتكەندە قاۋىمداستىق توراعاسىنىڭ وكىلدەرىنىڭ جۋرناليستەردىڭ «مونعوليانىڭ سەلدەن زارداپ شەككەن قازاقتارىنا ءبىز نە ىستەي الامىز؟» دەگەن سۇراعىنا «ونىمەن ءماسىموۆتىڭ ۇكىمەتى اينالىسادى» دەپ قىسقا جاۋاپ قايىرعانى دالەل. سوندا قاۋىمداستىق بۇل جۇمىستاردى ءوز كۇشىمەن اتقارۋعا قاۋقارسىز با؟ الدە بايان-ولگيدەگى قازاقتاردىڭ ءحال جاعدايىن بىلۋگە قۇلىقسىز با؟

بۇل جايىندا اقىن، اۋدارماشى جۇكەل حاماي  بىلاي دەيدى: «مەنىڭشە شەتەلدەگى قازاقتاردى ەلگە اكەلۋ، ولارعا جۇمىس ورنىن دايىنداۋ تاعى سول سياقتى ماسەلەلەر - مەملەكەتتىڭ قۇزىرىندا بولۋى كەرەك. ءبىزدىڭ ەلدە بۇعان قاتىستى زاڭ، زاڭنامالار بار. ازاماتتار سول ارقىلى جۇمىس ىستەۋ كەرەك. قاۋىمداستىق شەتەلدەگى قازاقتارمەن بايلانىس جاساۋ، ولاردىڭ جاعدايىن قوسىمشا قاداعالاۋ، رۋحاني جاردەم بەرۋ، قاراجات مۇمكىنشىلىگىنە بايلانىستى وزگە دە، مادەني شارالارعا ات سالىسۋ، ولاردىڭ باسىن قوسىپ، ۇسىنىس پىكىرلەرىن تىڭداۋ، ونى ءتيىستى ورگاندارعا جەتكىزۋ دەگەن سياقتى بەلگىلى ايادا قىزمەت جاسايدى. سول سەبەپتى كەزەكتى قۇرىلتايدى دا ءوز شەڭبەرىندە تۇسىنگەن ءجون. قۇرىلتاي ءوز تاراپىنان مەملەكەتارالىق شەشىم شىعارۋعا قۇزىرلى ەمەس. ەسكىشە ايتقاندا، كۇلتوبەگە ءبىر جينالىپ، اعايىنداردىڭ ارمان ارىزىن تىڭداۋ عوي! ال، قازىرگى الەمدىك ساياساتتا بولىپ جاتقان وزگەرىستەرگە بايلانىستى بۇل جولعى قۇرىلتايعا ديپلوماتتار،  زاڭگەرلەر، مەملەكەت قىزمەتتەگى ازاماتتار كوبىرەك تارتىلىپ، قاۋىمداستىقتىق جارعىسىندا ساياسي جاعدايلاردان تۋىندايتىن كۇردەلى ماسەلەلەر ورتاعا سالىنسا پايداسى ارتار ەدى».

دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ مەملەكەتارالىق شەشىم شىعارۋعا قاۋقارى دا، كۇش، جىگەرى دە جەتپەيتىنى بەلگىلى. بىراق شەتەلدەگى قازاقتارعا بارىپ رۋحاني كەش وتكىزىپ، ءان ايتىپ،بي بيلەۋدەن بۇرىن  قاۋىمداستىقتىڭ مىندەتىنە قازاقستان ۇكىمەتى مەن سول شەتەلدەردەگى قازاقتاردىڭ اراسىن جالعايتىن التىن كوپىر بولۋ كىرەكتىگىن ۇمىتپاعان دا ءجون شىعار. جالپى ەگەر قاۋىمداستىق مىندەتىنە تەك ۇلكەندى-كىشىلى قۇرىلتاي، جيىندار، رۋحاني كەشتەر وتكىزۋ عانا كىرەتىن بولسا ول قاۋىمداستىقتىڭ نەندەي قاجەتتىلىگى بار سوندا؟ بۇل جولعى وتەيىن دەپ جاتقان قۇرىلتاي شەتەلدەردەگى قازاقتارعا نە بەرەدى؟

اقىن قۇل-كەرىم ەلەمەس دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ قۇرىلتايى جايىندا ءوز ويىن بىلاي جەتكىزدى: «مەن الدىڭعى وتكەن قۇرىلتايلار سياقتى، بۇل قۇرىلتايدان دا ەشتەڭە كۇتپەيمىن! شەتتەن ءبىراز ۋاكىل شاقىرىلىپ، قالا كورىپ، ەل كورىپ، جەر كورىپ، كونتسەرت-شوۋ كورىپ، ارى كەتسە اقىندار ايتىسىن، دوپ جارىسىن وتكىزىپ، ەكسپو-نى تاماشالاپ، ءىشىپ-جەپ، "قۇرىلتاي وتكىزىلدى" دەگەن حاتتامالارعا قول قويىسىپ، ەستەلىك سۋرەتتەرگە ءتۇسىسىپ قايتاتىن بولار. ءسويتىپ تاراسۋ اتالمىش قۇرىلتايدىڭ وسىعان دەيىنگى ۇستانىمى، ادەتى، جەتىستىگى بولدى عوي. ودان ارتىق ءبىر ماڭىزدى ماسەلە شەشىپ قايتادى دەي المايمىن».

ارينە، كوشى-قون ماسەلەسىن، سىرتتاعى 5 ميلليون قازاقتىڭ ەلگە ورالۋى ماسەلەسىن، ولاردىڭ ەلگە كەلگەندەگى ورنالاسۋ جاعدايىن تۇزەۋ، تولقۇجات، جەر تەلىمىن بەرۋ، باسپانامەن قامداۋ، قاعازباستىلىقتان ارىلۋ سياقتى ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ كەمىندە بىرەۋىن بولسا دا شەشىپ نەمەسە ۇكىمەتتىڭ الدا شەشەتىنىنە زاڭدى كەپىلدىك الا العان بولسا، قۇرىلتاي شىن مانىندە ءوزىنىڭ قۇرىلتايلىق مىندەتىن اتقارعان بولار ەدى. ءويتىپ جاتسا، قانە؟!

قاۋىمداستىق شيرەك عاسىر قوعامدىق ۇيىم بولىپ وتىرا بەرمەۋى، ۇكىمەتتىك مەكەمە بولۋعا، كوميتەت، ءتىپتى مينيسترلىك بولىپ قۇرىلۋعا ىزدەنۋى كەرەك. سىرتتاعى ميلليونداعان قازاقتىڭ قانداي دا ءبىر ىسىمەن اينالىساتىن قاي مەكەمە بولسا دا ءوزىنىڭ ۇلتتىڭ اسا ماڭىزدى ىسىمەن شۇعىلدانىپ وتىرعانىن بىلۋلەرى، ول ءىستىڭ وزدەرىنە ارتىپ وتىرعان ۇلتتىق جاۋاپكەرشىلىگىن تولىق سەزىنۋلەرى كەرەك. وندا ىستەۋشىلەر استە سىرتتاعى مۇعاجىرلاردىڭ ەسەبىنەن جان باعۋ، ءومىر ءسۇرۋ ماقساتىندا بولماۋى ءتيىس. شەتتەگى 5 ميلليون قازاقتىڭ ەلگە ورالۋى ەلىمىزدىڭ ادامگەرشىلىكتى ءىسى عانا ەمەس، كەرىسىنشە، ونىڭ ۇلتتىق مەملەكەت رەتىندە جاساپ تۇرۋىنىڭ كەپىلى ەكەنىن بىلگەنى ءجون.

بۇل ىستە باسشىلىقتىڭ ماڭىزى زور. سوندىقتان قاۋىمداستىقتىڭ نەگىزگى جۇمىسىن اتقاراتىن ورىنباسارلاردى تەز-تەز الماستىرىپ، ىسكەر تۇلعالاردى تاڭداپ ىستەتىپ وتىرۋى شارت. بۇل ورىن استە زەينەتكەرلەردىڭ ورنى بولماعانى دۇرىس...

جالپى دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعى جايىندا جازۋشى، دراماتۋرگ دۋلات يسابەكوۆ: «وسى شەتەلدەردەگى قازاقتاردىڭ مۇددەسىن قورعايدى دەپ دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىن اشتىق. سول قورعاۋ كەرەك بارلىعىن. قازىر ول ءوزىنىڭ نەگىزگى ماقساتىن ۇمىتىپ كەتكەن سياقتى. كەيدە ولاردىڭ مۇددەسىن قورعاماق تۇگىلى سولارعا قارسى جۇمىس ىستەپ جاتقان قۇرىلىمدار بار سياقتى كورىنەدى ىشىندە. تازا پيعىلدى ادامدار ەمەس سياقتى، قازاعىنا جانى اشىمايتىن ادامدار سياقتى  بولىپ كورىنەدى ماعان. ءبىز رەسەيدىڭ ساياساتىن پايدالانۋىمىز كەرەك. ولار رەسەيدەن تىسقارى تۇراتىن ورىستاردى دياسپورا دەپ ەسەپتەمەيدى. ولار ونى ۇلتتىڭ ءبىر بولىگى دەپ ەسەپتەيدى. ەگەر شەتەلدەگى ەكى ورىس پۋتينگە ارىز جازاتىن بولسا، ولار شۋىلداپ كىرىپ كەتەدى. ال بىزگە ول ءبارىبىر سياقتى. ءبىز وسىنداي شەتەلدەگى ۇلتىمىزدىڭ مۇددەسىن قورعاماق تۇگىلى، كەيدە شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ قامىن ويلاعان ادامداردىڭ دا ءسوزىن اياققا تاپتاپ ءوتىپ كەتەتىن سياقتىمىز. بۇنى ۇلكەن ءبىر مەملەكەتتىك دارەجەدە ساياسي ءىس-شارا رەتىندە كوتەرۋىمىز كەرەك. ەگەردە شەتتە جۇرگەن قانداستارىمىزعا قىساستىق جاسايتىن بولسا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى سول ەلگە حات، كەرەك بولسا نوتا جولداۋى كەرەك».

وسىعان بايلانىستى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت قايراتكەرى، جازۋشى قۋاندىق شاماحايۇلى بىلاي دەيدى: «دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايى بيىل بەسىنشى رەت وتكەلى جاتىر. الدىڭعى قۇرىلتايلاردىڭ ءبىرلى-جارىمىنا قاتىسقانمىن. وسىدان بەس جىل بۇرىن وتكەن قۇرىلتاي ۇلت كوشباسشىسىنا العىس پەن ماداق ايتۋىمەن عانا ەستە قالدى. بيىلعىسى دا ودان اسىپ تىم الىسقا شابا قويماس. جالپى، بۇل قۇرىلتايدان ءوز باسىم ەشتەڭە كۇتپەيمىن. شەتەلدەن ءبىراز تانىس-ءبىلىس ادامدار كەلەدى. كەزدەسىپ قاۋقىلداسارمىز، اس ىشەرمىز، اياق بوستارمىز. ايتاتىن سوزدەرىمىزدىڭ دە پارقى بەلگىلى عوي. «بەس جىل بۇرىن كەلگەندە استانا مۇنداي ەمەس ەدى. قازىر ادام تانىماستاي وزگەرىپ كەتىپتى. وسىنىڭ ءبارى ءسىزدىڭ ارقاڭىز، نۇراعا» ت.س.س. باسپاناسىز جۇرگەن اقىن-جىرشى بالالارعا مىنبەردەن ودا ولەڭدەرىن وقۋعا شانس بەرىلسە، قۇبا-قۇپ. تارتىمدى ادەمى ولەڭىنىڭ ارقاسىندا پاتەرلى بولىپ قالۋى بەك مۇمكىن. بۇل دا كەرەك. نەسى جامان؟ جالپى، كوڭىل كوتەرۋگە قولايلى جيىن. جان-جاقتان ماداق ءسوز كوپ ەستىگەن سوڭ ءوزىڭ دە مارقايىپ، اجەپتاۋىر وپتيميست بولىپ قالاسىڭ. ارى قاراي ەشتەڭە وزگەرە دە قويمايدى. سول باياعى وگىز اياڭمەن كەتە بەرەمىز عوي.

قاۋىمداستىققا  قحا-نان دا ارتىق ستاتۋس بەرىپ، الماتىدان كوشىرىپ استاناعا اكەلۋ كەرەك. قاۋىمداستىققا پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ عيماراتىنان ويىپ تۇرىپ ورىن بەرگەن ءجون بولادى. ەلباسى ءوزى توراعالىق ەتەتىن ۇيىمدى قازىرگىدەي پروۆينتسيالىق ءبىر مەگوپوليس ەكەن دەپ الماتىدا جۇرتتا قالعانداي ەتىپ تاستاۋعا بولمايدى عوي. سوسىن، توراعاسىنىڭ ورىنباسارىنا قازىرگىدەي زەينەتكەر اقساقالدى ەمەس قحا-نىڭ ابىرويىن كوتەرگەن ەرالى توعجانوۆ سەكىلدى مىقتى تۇلعالى ازاماتتاردىڭ ءبىرىن تاعايىنداۋ قاجەت».

قورىتا كەلگەندە ارينە بۇنىڭ بارلىعىن ايتۋ ءبىر باسقا دا، ونى جۇزەگە اسىرۋ، مەملەكەتتىك دەڭگەيگە كوتەرۋ ءبىر باسقا. قازىرگى تاڭدا شەتەلدەردە 6 ميلليوننان استام قازاق تۇرادى. ولاردىڭ مۇددەسىن قازاقستان حالقىنىڭ اسسامبلەياسى ەمەس، باسقاسى ەمەس، دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنان وزگە ەشكىم قورعاماسى حاق. قاۋىمداستىق جۇمىسىن اسسامبلەيا دەڭگەيىنە كوتەرۋ ءۇشىن پرەزيدەنت وسى قۇرىلتايدان كەيىن قاۋىمداستىقتاعى ورىنباسارلارىن قازاق مۇددەسى ءۇشىن جۇمىس ىستەي الاتىن جاس كادرلارعا اۋىستىرعانى دۇرىس شىعار. ايتپەسە قازىرگى قاۋىمداستىق باسشىلىعىمەن سىرتتاعى قازاقتاردىڭ مۇددەسىن قورعاۋ تۋرالى ايتۋ ارتىق. كۇلتوبەنىڭ باسىندا كۇندە جيىن وتكىزۋدەن اس ءىشىپ، اياق بوساتقاننان باسقا تۇك پايدا جوق.

“The Qazaq Times”