Mekemtas Mırzahmetwlı: Jer qalay orıstandırıldı? (İİ)

(jalğası, bası ötken şığarılımda)

Basqası basqa-au, özimizdiñ Pavlodar, Kökşetau, Soltüstik Qazaqstan t. b. oblıstarımızdağı keybir audandardağı eldi meken, jer ataularında birde-bir bayırğı qazaq toponimderiniñ saqtalmay, tügelge juıq özgeriske wşırauın qanday zañdılıqqa jatqızamız? Qazaq keñes ädebietiniñ eki birdey aytulı klassigi tuğan Soltüstik Qazaqstan oblısındağı Presnev audanına qarastı on bir auıldıq keñes pen qırıq eki meken, selo atauınan bir ğana Ayımjan selosı bolmasa, basqanıñ bäri de orısşa atalıp ketken. Al sol jerdegi ğasırlar boyı saqtalıp, wrpaqtan wrpaqqa auısıp kele jatqan bwrınğı jer-su, eldi meken attarı halıq sanasınan wmıtılıp, tarihi estiñ öşip ketuine äkelip otır. Eki klassiktiñ şığarmalarında surettelgen bwrınğı eldi meken, jer-su attarın keleşek oqırman jas wrpaqtar endi qaydan izdemek? Mümkin olar osı audandağı eldi meken, jer-su attarınıñ bir kezde twtastay qazaq tilinde qalıptasqanına kümändanatın da şığar?

Kökşetau oblısınıñ Keller, Krasnoarmeyskaya, Kuybışev audandarındağı 162 eldi meken ataularınıñ biren-saranı bolmasa, tügelge juıq orıs tilindegi ataularmen auısqan. Bwlarğa biz kolhoz, sovhoz, mektep atauların qosıp otırğan joqpız. Bir kezderde revolyucioner asqaq aqın Säkenniñ «Kökşetau» dep atalatın ataqtı poemasında:

Dünie ärbir bölek jerdiñ atı,

Sebeppen qoyğan bäri eldiñ atı.

Älgidey sebeptermen atanıptı

Şıñdar men tau işinde köldiñ atı...

Bwl iske Burabaydıñ tası kuä,

Oqjetpes, Jwmbaqtastıñ bası kuä! –

dep maqtanış sezimine bölene otırıp jırlağan atameken, jer-su ataularınıñ qazir birli-jarımı ğana qalğan.

Mwnday toponimikalıq birjaqtılıqtıñ belgisi Pavlodar oblısınıñ audandarında da orın alıp otırğanı Uspenskiy audanına qarastı on eki auıldıq keñes pen qırıq eldi meken ataularınıñ twtas özgerip ketuinen ayqın körinedi. Sıñarjaq asıra silteudiñ mwndaylıq «klassikalıq ülgisi» TMD elderiniñ bizden basqa eşqaysısında wşıraspaydı.

Ärbir halıq tuğan jer, atameken jwrtıñdağı toponimikalıq ataulardı aqın ağamız Säken aytqanday, belgili bir sebepterge baylanıstı, ne tarihi oqiğalarğa oray bir ret düniege äkeledi de, onı wrpağına mäñgilikke eskertkiş retinde qaldıradı. Ol ataular wrpaq auısıp, jaña buın jas qauım ömirge kelgende, dästürli jalğastıq tauıp halıqtıñ tarihi jadıñda taspen qaşap jazğanday mäñgi ömir süre beredi. Al osı mäñgilik toponimikalıq qasterli atau bwzılsa, oğan tölem joq, ol qayta aynalıp kelmeydi, joğaladı. Osı sebepti vengrler tärizdi bir sebeptermen özgerip ketken köne zaman törinen kele jatqan geografiyalıq jer atauları endi mülde joğalıp ketpes üşin arnaulı «qızıl kitap» aşıp, iz-tüzsiz öşuge aynalğan wlttıq toponimikalıq ataulardı soğan tirkep, tarihın da qosa jazıp otıratın kezeñge biz de jetip qalıppız. Osı tağılımdı dästürli iske asıruğa ıjdağattı ğılımi dayarlıq qajet.

Qazaqstan Respublikası Joğarğı Keñesi men Qazaqstan Respublikası Wlttıq Ğılım akademiyası Qazaqstandağı toponimikalıq ataulardı ädilettilikpen qalpına keltiru üşin arnayı komissiya qwrıp, birqatar toponimikalıq ataulardı bayırğı qalpına keltirdi, köptegen orınsız özgeristerdiñ küşin joydı. Ärine, bwl arada tarihi es sekildi sanadağı asa näzik te kürdeli mäseleni tizege salıp, procentke salu twrğısınan şeşuge bolmaytının erekşe eskergen jön. Öytkeni mıñ ese saqtıqpen qaralatın wlttıq mäselege, yağni sonıñ bir salası toponimikalıq ataularğa procentomaniyanı qoldanu, tipti de bolmaydı.

Eñdigi jerde toponimikalıq ataulardı asa zäru qajettilik tuğan jağdayda bolmasa, jappay sıpıra özgeriske wşıratudı toqtatu qajet, yağni bwl mäseleni retteuge tarihi tanımı tereñ, öz isine jetik, azamattıq, intellektualdıq därejesi biik jauaptı kisilerden qwralğan arnayı komissiya ğana ökiletti boluğa tiis. Wlan-baytaq ölkemizdiñ tarihi pasportı bolıp qalıptasqan toponimikalıq ataular halıqpen birge jasasuı kerek.

Kim oylap, kim atağan mwnıñ bärin,

Ärine, ol perişte emes, osı halıq, –

dep, aqın tilimen aytılğan osı bir atalı pikirde tarihtı jasauşı, äri onıñ şın qojası – halıq degen tereñ mağınalı şındıq pen tanım jatqan joq pa?

Joğarıda bayandalıp aytılğan oy-pikirlerdi jinaqtay kelip twjırımdağanda şığatın keybir oy türtki wsınıs-pikirlerdi köpşilik talqısına saludı qajet dep bilemin. Olar:

1. Bükil TMD elderindegi siyaqtı bizdiñ qazaq jerindegi otarşıldıq, totalitarlıq ruhtağı eldi meken, jer atauları da sözsiz özgertiledi. Öytkeni bwl – uaqıt, zaman talabı. Bwl ispettes toponimikalıq özgerister Vengriyada, Bolgariyada, Pol'şada äldeqaşan bolıp ötti. Tipti eñ artta qaldı degen afrikalıq memleketter de öz jerindegi otarşıldıq ruhtağı eldi meken, jer ataularınan äldeqaşan-aq qwlantaza qwtılıp, bastapqı tarihi atauların qalpına keltirdi.
2. Bizdiñ elimizde bwl process qatqan mwzdıñ señi twñğış ret bwzılğanday endi ğana qozğalısqa tüse bastadı. Bwl salada bizdiñ qoğamdıq pikirimizge de qozğalıs tüsti, öz äreketin jasauda. Halıq erkinen tıs, zañsız jolmen, yağni zorlıq-zombılıqpen qoyılğan otarşıldıq, totalitarlıq toponimderdi özgertuge wmtıluda. Biraq osı pärmendi äreket üstinde asa bir eleuli özekti ata dästürimizdi wmıtıp (ärine «jetiskendikten» wmıtıp otırğan bolarmız), asa iri eldi meken, jer atauların, yağni audan, qala, oblıs attarın jergilikti qayratkerler men öner ieleriniñ esimderimen qoyuğa wmtıludamız. Bwl, ärine, aşı da bolsa aytu kerek, ğasırlar boyı qalıptasqan tarihi ata dästürimizden qol üzgen, halıqtıq tarihi esinen ayırılğan qalpımızdı tanıtadı. Mwnday teris qılıqtan äli de keş bolmay twrğanda esimizdi jiıp, tıyıluımız kerek. Öytkeni köne tarihımızda, tipti revolyuciyağa deyingi iri jer atauları jeke kisi atımen atalğan emes. Al jeke kisi atımen atalğan jerlerdiñ bäri de mikrotoponimderge jatadı. Mine, osı ata dästürimizdi mıqtap wstanğan künde ğana halıqtıñ tarihi esiniñ bir körinisi bolğan, biraq jappay özgeriske tüsken eldi meken, jer atauların bastapqı halıqtıq toponimika qalpına tüsire almaqpız.
3. Al mikrotoponimderge, yağni köşe, mektep, kolhoz, sovhoz, t. b. jeke kisi attarın qoyğan kezde, ne özgertken uaqıtta ol adamnıñ sol jerge tikeley qatısı, ne siñirgen tarihi eñbegi bolsa ğana beru şeşuşi mejege aynaluı kerek. Mısalı, Leningradtağı Jambıl köşesin qala twrğındarı bwrınğı atına tüsirip özgertip otır. Bwl köşege Jambıldıñ tikeley qatısı joq dep özgertuine renjudiñ qajeti joq, qayta sodan ülgi almağımız kerek siyaqtı.
4. Endi bir oylanıp pikir alısatın närse – mikrotoponimderge kisi attarın qoyğanda, ne olardı özgertken kezde oğan kisiniñ familiyası, äkesiniñ atı, öziniñ atı twtas alınbay, tek qana atımen ğana atalğan jön tärizdi. Bwl halqımızdıñ dästürine de say keledi. Mısalı Bauırjan Momışwlınıñ köşesi, ne Mwhtar Äuezov sovhozı dep atau äbestik. Öytkeni qazaq eli ğasırlar boyı aqındı, batırdı, qolbasşını äkesiniñ atımen atamaydı, kerisinşe sol kisiniñ öz atımen ğana ataydı. Tipti osı dästürdiñ jalğastıq tauıp kele jatqanın abaytanu, jambıltanu, säkentanu degen ğılım salasındağı jeke pän ataularınan da köre alamız. Eger olardı Qwnanbaevtı tanu, ne Jabaevtı tanu desek jabayılıq tanıtqanday seziler edi.
5. Eldi meken, jer ataularına qoyılıp kelgen otarşıldıq, totalitarlıq ruhtağı toponimderdi bastapqı qalpına, yağni halıqtıq toponimikağa auıstıru jolında qwytırqı sayasi ayla amaldar da boy körsetip jür. Olardı batıl özgertuge «zañdı» siyaqtı bolıp körinetin qarsılıqtar da tuıp otır. YAğni o basta zañsız jolmen, yağni zorlıq-zombılıqpen halıqtıñ erkinen tıs küşpen tizege basıp qoyılğan otarşıldıq, totalitarlıq toponimderdi endi kelip referendummen, halıqtıñ procenttik sanımen şeşu kerek deytin zañsız talaptar payda boluda. Mısalı, Goloşekin atındağı stanciyanı dauısqa salıp, bwrınğı halıqtıq tarihi atın bermey, onı «Zaural'ya» dep atau, nemese tarihi qalıptasqan Aqmola atauın qaytaru jolında «Senedi mal basınıñ moldığına» degendey jat minez tanıtqandardı da kördik.

O basta referendumsız, procentsiz-aq küşpen, zorlıqpen jergilikti halıqpen sanaspay-aq patşa äkimderi qoyğan otarşıldıq nemese jeke basqa tabınu twsındağı halıq tilegin közge ilmegen totalitarlıq toponimder zañsız dep tabılıp ayıptalıp, olardı u-şusız-aq qalpına keltiru ädiletti bolmaq. Öytkeni toponimika mäselesi de sayasi wlttıq mäsele bolğandıqtan, wlt mäselesi referendummen, procentpen şeşilmeytinin wğınatwğın uaqıt jetti emes pe?

"The Qazaq Times"