Körneki galereya. Foto: aşıq derekközderden

Ötken jılı küzdiñ basında el basşısı Toqaev Qazaqstan halqına arnağan joldauında «Halıq ünine qwlaq asatın memleket» twjırımdamasın tanıstırğan edi. Bwl «azamattardıñ barlıq sındarlı ötiniş-tilekterin jedel äri tiimdi qarastıratının» aytqan prezidenttiñ sözi men isiniñ teñdigi turalı qoğam pikiri är aluan. Bıltır eldegi «qosbiliktik belgileri» nemese Toqaevtıñ «aşılmağan minez-äleueti» jaylı, onı «ermeksaz», «bwrıştağı jihaz» dep atağan taqırıpta köp söz boldı. Sol kezde Toqaev twñğış joldauında:   

«Bilik pen qoğam arasında twraqtı dialog ornatu arqılı ğana qazirgi geosayasi ahualğa beyimdelgen üylesimdi memleket qalıptastıruğa boladı. Sondıqtan azamattıq qoğamğa qoldau körsetip, onıñ äleuetin nığayta tüsu kerek. Sonday-aq, asa mañızdı jalpı memlekettik mindetterdi şeşu üşin talqılau jwmıstarına azamattıq qoğamnıñ mümkindikterin keñinen qoldanu qajet», – dedi.

Sonımen qatar ol bügin barlıq memlekettik medianıñ basqı betterinde jarıq körgen  «Abay jäne HHİ ğasırdağı Qazaqstan»  attı maqalasında da tıñ twjırımdama turalı söz etip, onıñ  «ädiletti qoğam ideyasın damıtu maqsatımen wsınılğanın» atap ötti. Maqalada «Ükimet müşeleri, sonıñ işinde ministrler men äkimder memlekettik jäne qoğamdıq mañızı bar mäselelerge qatıstı şeşim qabıldağan kezde azamattardıñ wsınıstarı men tilekterin eskerui kerek. ...«Sıbırdan basqa sırı joq, Şaruağa qırı joq» zamandastarımız köbeymes üşin bilik halıqqa ärdayım qwlaq türip otırğanı jön» delingen.

Qazaqstannıñ qazirgi jağdayında, anığı asa ıqpaldı eks-prezident Nazarbaevtıñ äli de bolsa bilikten tolıq qol üze qoymağan şağında Toqaevtıñ özi jeke sayasatınıñ qoltañbası sanaytın  «Halıq ünine qwlaq asatın memleket qwru» ideyasınıñ jüzege asu-aspau mäselesin qoğam belsendileri men sarapşılardan swrap kördik.

  1. Toqaevtıñ küzde jasağan joldauındağı «halıq ünine qwlaq asatın bilik» ideyası iske asa ma? Onıñ iske asuı üşin qanday naqtı qadam jasauı tiis, öz nwsqañızdağı eñ mañızdı bastapqı 5 «jüristi» atasañız.
  2. Qazirgi prezidenttiñ qolın baylap otırğan nemese öz deñgeyinde liderlik obrazın aşa almauınıñ negizgi sebepteri nemese kedergi nede?
  3. Qazaqstan halqımen bilik qanday jağdayda jäne qaşan sanasadı? Tek sankciyalanbağan auqımdı miting nemese dürmekti şumen ğana ma?.. Qazirgi Aqordanıñ «jılımıq» sipattağı poziciyası aqırındap osı jolğa kele jatqandığınıñ «körinisi» deuge kele me?

Şalqar NWRSEYİT, sayasattanuşı-sarapşı:

  1. Toqaev komandası qazirgi sayasi tığırıqtan şığu üşin Joğarğı Keñes taratılğan kezden beri qordalanıp qalğan sayasi mäselelerdi şeşudi tezdetu kerek. Al oğan bes «jüris» jetkiliksiz. Dese de swrağıñızğa jauap retinde alğaşqı bes jüristiñ işine 1993 jılğı Konstituciyanıñ principterin qayta qabıldap, avtoritarlıq jüyeni ornatqan özgeristerdiñ küşin joyu jöninde referendum ötkizudi, Konstituciyalıq Keñes pen Ortalıq saylau komissiyasın (bükil aymaqtağı filialdarın) qayta jasaqtaudı, proporcionaldı saylau jüyesiniñ ornına majoritarlıq jüyeni engizgennen keyin ğana parlament saylauın ötkizudi, barlıq deñgeydegi äkimderdi saylau jüyesin qalıptastırudı, sot biliginiñ şınayı täuelsizdin qamtamasız etetin reforma jürgizudi, azamattar men BAQ üşin söz bostandığın is jüzinde qamtamasız etudi atap öter edim.
  2. N.Nazarbaev is jüzinde bilikten ketpeyinşe prezident Toqaev nemese kelesi prezident öz aldına täuelsiz bilik ete almaydı. Qazaqstan jağdayında bwl aksioma. Birinşi swrağıñızğa bergen jauabımda atap ötken qadamdardı Toqaev mırza jasay almasa, onda ol şarasız nemese Nazarbaev jüyesiniñ önimi retinde ol da qazirgi rejim üşin «sayasi suicidke» barğısı kelmeydi degen söz.
  3. Birinşi swrağıñızğa bergen jauabımda eñ mañızdı degen 5-6 qadamdı atap öttim. Meniñ oyımşa, atalğan sol qadamdardı jasamayınşa qazirgi bilik pen azamattardıñ arasında dialogtıñ boluı mümkin emes. Aşıq äri ädil saylaudı, söz bostandığı men azamattardıñ sayasi jäne azamattıq qwqıqtarın saqtaudı, biliktiñ üş tarmağınıñ bir-birinen täuelsiz boluın qamtamasız etu arqılı ğana sayasi twraqtılıqqa qol jetkizuge boladı. «Qazaqstannıñ öz jolı, Wlı dalanıñ wlı jolı» arqılı demokratiya ornatamız degenniñ bäri bos söz.

Bella ORINBETOVA, partiya qwrudı közdeytin Respublika azamattıq qozğalısınıñ belsendi müşesi, jurnalist:

  1. Qırküyek ayında Toqaevtıñ Qazaqstan halqına joldauında «halıq ünine qwlaq asatın bilik» koncepciyası turalı üstirt aytıldı. Bwl ideya naqtı qalay jüzege asırıladı? Eger halıq ünin jetkizetin operator retinde wlttıq senim keñesin meñzese, demek dialogtıñ da tolıqqandı emes, «swrıptamalı» bolatını anıq. Halıq ünine qwlaq asatın bilik turalı aytılğan üş söylemniñ birinde azamattıq qoğamdı damıtu degen sözder bar. Azamattıq qoğam üni saylaudan keyin de, jeltoqsannıñ 16-sı da şıqtı. Qalay qwlaq salğanın esiñizde şığar? Meniñ poziciyam – azamattıq qoğamnıñ üni joq, halıqtıñ qauqarı joq dep «jılay» beru emes. Biraq azamattıq qoğamnıñ belsendi ökili retinde qanday qısım jasalıp jatqanın jaqsı bilemin. Tipti aqparattıq blokada jasap, respublikalıq, aymaqtıq bwqaralıq aqparat qwraldarınıñ qara tizimine kirgizip jatqanın da körip jürmin.

Sondıqtan eger qoğam ünine qwlaq salamın dese, aldımen bilik te dialogqa aşıq boluı kerek. Dialog degenimiz ükimetke jağımdı twlğalar şaqırılatın döñgelek üstelder, forumdar nemese partiya jiındarı emes, älbette.

Ekinşiden, özine wnamsız oy aytatın, sınaytın azamattardı qudalau, soñınan şam ala tüsudi toqtatqan jön. Qılmıstıq kodekstiñ 130-babı (jala jabu) jwmsartqanımen söz bostandığın şekteytin, belsendilerdiñ «jazalaytın» basqa da baptar jeterlik. Sonımen qosa dialogqa dayın bilik osığan deyin sayasi jeleumen twtqındalğandardı bosatuı tiis.

Üşinşiden, qazir jürgizip otırğan aqparattıq sayasatınan bas tartuı tiis. Söz bostandığın twmşalap, problemalardı äleumettik jelidegi bottar armiyasımen jasıru oñ nätije bermeydi. Qazirgi jaña medianıñ damuı eldegi jağdaydıñ qanday ekenin boyamasız köruge mümkindik beredi. Auruın jasırğan öledi degen söz osı jağdaydı däl sipattaydı.

Törtinşiden, halıq dauısınıñ joğarığa jetuiniñ kepili – zañ. Sondıqtan saylau turalı zañğa majoritarlı saylau jüyesin qaytarudı közdeytin özgeristerdi engizu qajet. Öz äkimin, deputatın saylay almay otırğan halıq «mılqau» bolıp qala bermek.

Besinşiden, halıqtıñ ünin estu, mwñ-mwqtajın tıñdap qana otıra bermey, äreketke köşu qajet. Halıq «aşı şındıqtı» estip boldı. Qazir azamattar elge qızmet etudi mwrat etpeytin äkim-qaralardı sınğa aladı. Al bilik olardı ornınan alıp tastap, arı qaray mansap satısımen köteredi. Bwl, ärine, halıqtıñ narazılığın üdete tüsedi. Eger jemqorlığı äşkere bolğan şendiler keşirimmen qwtıla berse, äleumettik teñsizdik jalğasa berse, mwnday dialogtıñ halıqqa da qajet bolmay qaluı mümkin.

  1. Bilik tranziti bastalğanımen Qasım-Jomart Toqaevtıñ qolında qazir naqtı prezidenttik bilik joq, tek işinara qwzıretter ğana. Meniñşe, ol özin tolıqqandı memleket basşısı retinde äzirge körsete almadı. Tüptep kelgende onıñ ornında Nazarbaev tağayındağan kez kelgen adam otıra alar edi. Ol mıqtı sayasatker, lider, menedjer bolğandıqtan qazirgi lauazımda otırğan joq. Moyındau kerek, osı därejege layıq ekenin däleldeuge oğan mümkindik te berilgen joq. Sebebi bwl scenariy wzaq merzim aralığında mwqiyat dayındalğan. YAğni Toqaevtıñ liderlik qabiletine senetin jaqtastarı köp emes. Onıñ üstine bwrın prezidentke jwmıs jasaytın äkimşilik resurs ta, partiya da, mıqtı komanda da joq. Qazir Toqaevtıñ janındağı tek aqparattıq qoldaumen aynalısatın komandanıñ özin alayıqşı. Olar tipti jıl qorıtındısınıñ özin tiimdi paydalana almadı. Prezidenttiñ atqarğan is-şaralarına telefonmen söylesken minuttar, jürilgen şaqırımdı körsetti. Al qoğamdıq-sayasi problemalar, äleumettik jobalar şe? Bwdan komandası jasalğan jwmıstarın aytuğa, körsetuge müddeli emes nemese auız toltırıp aytatın, düyim jwrtqa körsetetin mardımdı dünie joq degen oy tuındaydı.
  2. Qazaqstan ğana emes, jalpı bilik qay uaqıtta halıqpen sanasadı? Bilik halıqqa täueldi, halıq aldındağı jauapkerşiligin sezingende ğana. Eger halıq bilikti özi saylap-tağayındasa, jauap alıp, talap ete alar edi. Qazirgi saylau turalı zañğa salsaq, deputattardı saylaytın da, oğan mandat beretin de halıq emes, partiya. Tipti jergilikti mäslihat deñgeyinde de.

Sondıqtan da milliondap para alıp wstalğan şeneunikter keşirimdi halıqtan emes, prezidentten swraydı. Olardıñ qol salğan aqşası prezidenttiñ jeke qarajatı emes, eldiñ salığınan qwralğan byudjet aqşası emes pe edi?

Aqordanıñ «jılımıq» poziciyası turalı eşteñe estimedim. Halıqtıñ senimin twtatıp, mwñ-mwqtajın jetkizedi degen wlttıq senim keñesi mäjilisinde eñ aldımen saylau turalı zañnamağa özgertuler turalı aytıladı dep oylap edim. Ökinişke qaray olay bolmadı. Al mitingke keletin bolsaq, bwl qwqıqtı bizge berip otırğan wlttıq senim keñesi de, Toqaev mırza da emes. Ol qwqıq bwrınnan Konstituciyamızda bar. Mäsele azamattardıñ miting, şerulerge qatısuı, söz, oy erkindigine kepildik berile me? Jalpı miting degenimiz qwr dürmek şu emes. Bwl eñ aldımen, halıqtıñ narazılığın jetkizu, problemalardıñ bar ekenin bildiretin signal. Mwnday signaldı öşiru emes, qwlağın tosıp, mäseleni şeşuge tırısqan taraptı ökinişke oray körmedim. Eger mitingter ötkizu, söz bostandığına qatıstı poziciya özgerse, jılımıq turalı aytuğa bolar edi.

Äsem JÄPIŞEVA, Oyan, Qazaqstan azamattıq qozğalısınıñ müşesi, azamattıq belsendi:

  1. Joq, ol ideyanıñ iske aspay jatqındığın barlğımız öz közimizben körip otırmız. Mäselen, mitingi ötkizudi habarlamalı türge auıstıramız dese de, ol tek belgilengen orındarda ğana, al «resmi oppoziciya» turalı şeşim tipti aqılğa sıymaydı – oppoziyaciya jay ğana erikti boluı kerek, oğan jol beru qajet. Naqtı reforma bolu üşin bilik konstituciyanı qosa alğandağı azamattardıñ qwqığı men bostandığın qazirgi tañda şekteytin barlıq zañdardı adam haqınıñ halıqaralıq standartına, zañ üstemdigi qağidasına säykestendirui tiis. YUwdan bölek jergilikti özin-özi basqarudıñ tolıqqandı jüyesi qajet. Mäslihat deputattarı köpşilik jüyesi arqılı saylanuı tiis jäne olardıñ ökilettikterin keñeytu kerek. Barlıq deñgeydegi äkimder tikeley dauıs beru arqılı saylanuı mindetti. Osılayşa saylau jüyesin tüpkilikti reformalau qajet. Basqa da talaptar köp, eñ bastısı, közboyauşılıq bolmauı tiis.
  2. Eñ negizgi sebep, meniñşe, Nazarbaevtıñ qwrğan jüyesinde. Bwl jüye eşqanday naqtı özgeristerge jol bermeydi, al Toqaev oğan qarsı twra alatın nemese twrğısı keletin adam emes.
  3. Sayasi wstanımı, talaptarı bar adamadardıñ sanı artqan sayın sanasa bastaydı, ärine. 2019 jıl osı orayda köp adamnıñ sayasat jöninde aşıq söylep, közqarasın bildire bastağanı belgili. Alda osılay jalğasadı dep ümit artamın.

Dos KÖŞİM, sayasattanuşı, «Wlt tağdırı» qozğalısınıñ jetekşisi, qoğam qayratkeri:

  1. Birinşiden, osı uaqıtqa deyingi biliktiñ «halıqtıñ ünine qwlaq aspaytın biliktiñ» bolğanın moyındaudıñ özi – ülken erlik. Alayda sol bilikpen, sol biliktiñ qızmetkerlerimen, sol bilikti jasağan jäne, eñ qorqınıştısı, sol bilikpen bite qaynasıp ketken sayasi küşpen («Nwr otan» jäne t.b.) 180 gradusqa bwrılıp, halıqtıñ ünine qwlaq asatın jüye jasau – men üşin, jüzege aspaytın arman. Eger Toqaev mırza, şın mäninde, tübegeyli özgeris jasaudı maqsat etse, bilikti jañartatın alğı şarttardı jüzege asıruı kerek dep bilemin. Sizdiñ aytıp otırğan bes qadam da osı şarttar boluı kerek. Bügingi jağdayğa jetkizgen bilik ieleri tolığımen basqaru orındarınan ketip, jaña sayasi küştiñ kelui şart. Ol üşin, birinşiden, Saylau turalı zañ, saylau jüyesi özgerip, ädiletti jäne erikti saylau ötkizudiñ alğışartı qalıptasu qajet. Ekinşiden, şın mänindegi köppartiyalıq jüyeni ornatu üşin Sayasi partiyalar turalı zañ da özgeriske tüsui qerek. Üşinşiden, bwrınğı kompartiya men avtoritarlıq jüyeniñ «jauıngerleri» şapandarın auıstırıp tağı da bilikke jarmaspas üşin Lyustraciya turalı zañ qabıldanuı şart. Bwlar – sayasi reformanıñ negizi. Törtinşiden, Memlekettik til turalı zañ qabıldanıp, qoğamda qazaq tiline degen qajettilik jasaluı kerek. Besinşiden, tez arada Euraaziyalıq odaqtan şığıp, Reseydiñ aqparattıq alañın şekteuimiz kerek.
  2. Bwl swraqqa jauap beru üşin «Toqaev şınında da özgeris jasağısı keledi, biraq onıñ qolın bireuler baylap otır» degen közqarasta boluım kerek. Men olay dep oylamaymın. Ol da sol biliktiñ adamı, sol jüyeniñ senimdi jauıngeri. Oğan eşnärse kedergi bolıp twrğan joq. Sondıqtan onıñ jasap jatqan ne jasaymın degen mäseleleri – küni ötip bara jatqan osı biliktiñ ömirin belgili bir merzimge deyin wzartuğa bağıttalğan is-äreketter dep oylaymın. Ärine, otız jılğı avtoritarlıq jüyeden jalıqqan, aşınğan halıq, mümkin, osı bir dekorativti özgeristerge de riza boluı ğajap emes.
  3. «Dürmekti şu» arqılı kelgen özgeris – dürmekpen ayaqtaladı. Bilikten, olardı jaqtauşılardan, bilikke degen sıni közqarastağı azamattar köp. Äldeqayda köp. Onı ötken saylau naqtı däleldedi. Qazaq eli evolyuciyalıq jolmen-aq özgeris jasauğa dayın. Jäne ol özgeristi oppoziciyamız degen top emes, qazaqtıñ qarapayım qara balaları jasaydı. Jeltoqsanda da, täuelsizdik üşin küreste de, jer mäselesinde de, t.t oppoziciya emes, qazaq wltşıldarı ğana sayasi arenağa şıqtı. Keşegi saylauda da bilikke degen qarsılıqtı tek qazaq wltı körsetti. Ökinişke oray, qazir olar özderiniñ ülken küş ekendin tüsinbegendikten, kez kelgen wranşılardıñ soñınan erip, solardıñ «soldattarı» bolıp jür. Aqordağa, söz joq, «sankciyalanbağan mitingter», «dürmekti şu» kerek. Al aqıl men sananıñ, aşıq pikirtalastıñ alañında bilik oñbay jeñiledi. Olar oğan barğısı kelmeydi. Bayqağan şığarsızdar, prezidenttik saylaudıñ birde bireuinde ne Nazarbaev ne Toqaev debatqa tüsken joq... Demek bilik halıqtıñ ökilderimen tikeley, aşıq pikirtalasqa tüskende ğana täubalarına keledi. Sonda ğana halıqpen sanasadı.

Janbolat MAMAY, Demokratiyalıq partiyanıñ qwruşısı, jurnalist:

  1. Halıqtıñ ünine qwlaq asatın bilik boluı üşin elde sayasi reformalar jasalıp, demokratiyalıq özgerister bastaluı kerek. Eger naqtı qadamdarğa köşetin bolsaq, birinşiden, barlıq sayasi twtqındar bostudan bastau qajet. Mısalı, Özbekstannıñ özinde jaña prezident kelgennen keyin eldegi bükil sayasi twtqındardı bosattı. Ärine, mwnı demokratiyalıq reforma deuge kelmes, degenmen alğaşqı qadam retinde qabıldauğa boladı.

Ekinşiden, sayasi partiyalar turalı jaña zañğa asa zäru häldemiz. Halıqtıñ talabın estip, pikirin bilgisi kelse, onıñ eñ tiimdi barometri, bwl – saylau. Parlamanetke, prezidenttikke, äkim ornına keletinder ädil saylau arqılı ötu qajet. Demek şınayı saylau turalı zañ kerek. Törtinşiden, äskeri-strategiyalıq mañızdı nısandardan basqa jerdiñ bärinde azamattar erkin miting ötkizip, şeruge şığuğa mümkindik beretin jaña zañ kerek. Sonday-aq BAQ-qa qatıstı jaña zañ qabıldau öte mañızdı mäsele. Aqparat qwraldarın tirkeudi jeñildetip, qwziretin keñeytu maqsatında jurnalisterge qarsı jii qoldanatın «jala jabu» sekildi baptardı alıp tastaudıñ röli zor. Mine osı mäseleni köteretin bolsa, bilik halıqtıñ sözine qwlaq astı degen söz.

  1. De fakto Toqaevtıñ qolında bilik bar. Ol qaysıbir şeşim şığarıp, zañ qabıldağısı kelse de bilik qolında. Qajet dep tapsa, twñğış prezident, Qauipsizdik keñesiniñ törağası turalı bükil zañdı joqqa şığaruğa mümkindigi bar. Tipti küştik qwrılımdardıñ jetekşilerin ornınan alıp tastay aladı. Sebebi bizde äli künge deyin prezident konstituciyalıq twrğıda qwzireti keñ. Meniñşe, mäsele Toqaev bayağı basşısı Nazarbaevtıñ aytqanınan şığa almauında. Onıñ bastı tosqauılı – sayasi erik-jigeriniñ, sayasi mineziniñ joqtığı jäne elde naqtı özgeris jasauğa qwlıqsızdıq tanıtuı. Eger tarihta reformator prezident retinde qalğısı kelse, onıñ tolıq mümkindigi bar edi. Biraq, ökinişke oray bwğan barmay otır.
  2. Nazarbaev ketkennen keyin elde eki mwnara payda boldı. De-yure bolsın Toqaev ta şeşim qabıldau mwnarasına ie bolıp otır. Osınıñ äserinen bolar, bilikte azdağan sayasi oyın jürip jatqan tärizdi. Juırda ğana Eskendir Erimbetov pen bügin Amangeldi Batırbekovti bosatıp, Qıtaydan qaşıp kelgen Qayşa Aqandı qaytarmau turalı ükim şıqtı, endi Qaster men Mwragerge qatıstı şeşim kütip otırmız. Dey twrğanımen tübegeyli sayasi reformalar jürgizu üşin mindetti türde halıqtıñ talabın kötere alatın mıqtı sayasi wyımdar qajet. Jäne halıqtıñ özi de belsenip, kerek twsta sayasi talabımen dürkin-dürkin auqımdı mitingterge şıqqanı dwrıs. Mine osılayşa mıqtı wyımdar men instituttardıñ aynalasına toptasıp, sol arqılı bilikke öz uäjin jetkize aladı.

"The Qazaq Times"