Qojabergen batırdıñ ziratı Şığıs Qazaqstan oblısı, Tarbağatay audanına qarastı Tanamırza eldi mekeniniñ şığı­sınan ağıp öter jaña Qarğı­ba özeniniñ oñ jaq qabağın­dağı jardıñ üstinen tabıldı, dep habarladı Altaynews portalına bergen materialında Ä.H.Marğwlan atındağı arheologiya institutınıñ ğılımi izdenişisi Serikbolsın Sadıqov.

Qazaq tarihında oyıp alar özindik ornı bar tarihi oqiğalarğa tolı asa bir tartıstı kezeñ Joñğar handığınıñ (1635-1757)  joyılar twsı bolıp tabıladı. Oyrat feodaldarı arasındağı taqqa talasudan tuındağan bülikti öz ırqına tiimdi paydalana bilgen Abılay swltannıñ köregen sayasatımen, babalarınıñ köne jwrtı jerlerine qaytadan ielik etu maqsatındağı batır babalarımızdıñ jeñiske wmtılğan qandı jorıqtarı jaylı el auızındağı tarihi añız äñgimelermen qatar, atalğan kezeñge qatıstı arnayı qattalğan jazbalar Resey imperiyası, Cin patşalığı mwrağattarında köptep saqtalınğan-dı. Mwrağat isteriniñ aşılğan betterin negizge ala otırıp jazılğan ğılımi eñbekter de jeterlik. Desek te, osı bir şielenisken kezeñniñ şınayı kelbeti äli de tolıqqandı zertteulerdi qajet etetindigi sözsiz.

Atalğan kezeñde tarih sahnasına şığıp esimi el esinde qalğan kesek twlğalardıñ biri – atalıq şejiresi on eki atadan twratın Abaq kereyleriniñ Şwbarayğır tarmağınan taraytın batır – Qojabergen Jänibekwlı (1689-1785) bolıp tabıladı.

1756-1767 jıldar aralığında qalıptasqan Cin patşalıq mwrağat qwjattarı negizinde atalmış twlğamen,Joñğar handığınıñ joyıluınıñ bastı sebepkeri bülikşil atışulı Ämirsanağa qatıstı qazaq biligindegileriniñ wstanımdarı, odan keyingi uaqıttağı Abılay swltan biligindegi orta jüz ruları mekendep jürgen jerimen, sauda jäne diplomatiyalıq qarım-qatınastarı jaylı  qazaq-qalmaq, cin-qazaq arasındağı jağdaylarğa qatıstı köptegen tarihi qwjattardı mänju-qıtay tilderinen audara otırıp ğılımi aynalımğa engizgen t.ğ.d. B.Ejenhanwlınıñ «Qojabergen batır. 2017j. Almatı» eñbegi atalğan on bir jıl aralığında orın alğan türli oqiğalardantarihi tıñ mağlwmattar bere otırıp, resey derekközderi negizinde jazılğan A.I.Levşinniñ «Opisanie-kazaç'ih ili kirgiz-kaysackih, ord i stepey. Almatı 1996», V.A.Moiseevtiñ  «Djungarskoe hanstvo i kazahi ⅩⅤⅡ-ⅩⅤⅢ v.v..Almatı 1991» t.b. avtorlardıñ jazbalarımen sol kezeñdegi oqiğalardı  sabaqtastıra qarastıruğa mümkindik tudıradı.

Astana qalasında 2018 jılı Qojabergen Jänibekwlınıñ 320 jıldığına oray wyımdastırılğan «Wlı dala batırları» dästürli halıqaralıq ğılımi-täjiribelik konferenciya materialdar  jinağında  atalğan twlğanıñ jürip ötken jolı jaylı köptegen derekter talqılanğan.

Aldağı uaqıtta izdenimpaz ğalımdar eñbeginiñ  nätijesinde osı bir kürdeli kezeñge qatıstı tarihtıñ tıñ betteri aşılıp san aluan derektermen tolığa tüseri sözsiz.

Erte kezeñnen beri el basqarğan kösemder, dañqtı jauıngerler, baqsı-balgerler t.t. jerleu ğwrpına asa män berilgendigi arheologiyalıq qazba nätijelerinen ayan. Qwrbandıqqa jılqılar şalınıp, minis twlparlarımen qosa jerlengendigin, batır babalarınıñ ruhına arnap tastan müsin qaşatqandığın arnayı zertteuler rastaydı. Babaları süyegi jatqan jerlerdi kie twtu erteden kele jatqan ürdis bolıp tabıladı. Key jağdayda atalarınıñ bası jatqan jer belgili bir rudıñ köşip-qonu aymağınıñ şekarasın añğartqan kezderi de bolğandığı belgili. «Atañnıñ bası bar ma?!» degen tüsinik sol kezeñderde qalıptasqan-dı.

Jaugerşilik zamanda jauğa şapqanda aruaqtı babalarınıñ atın atap wrandap şabu ürdisi bertingi etnografiyalıq kezeñdegi at jarısı, baluandıq önerler tağı basqa jağdaylarğa şekti jalğasıp kelgen. Wrpaqtarı teginde bar tekti ataların pir twtıp, babalarınıñ jatqan jerin, atalıq şejiresin jatqa soğıp, atadan balağa amanattap qaldırıp otırğan. Señdey soqtığıstırğan qilı  zamandar, solaqay sayasattar nätijesinde bilgenderimizden ayırılıp ata-tekten şatasar kündi de bastan ötkizdik. Atalar armanı bolğan täuelsizdiktiñ aq tañı tuıp, tarihımızğa babalarımızdıñ qiın-qıstau kün keşip jürip ötken joldarına jañaşa özindik közqaraspen qarap, joğımız tabılıp barımız bütindele tüsude.

Tüpki oyları qazaqtıñ birtwtastığı men amandığı, irgesiniñ bütindigi jolında janın qwrban etken erlerdiñ eñbegine tereñirek zertteuler jürgizip, süyegi jatqan jerlerin tauıp, ruhına tağzım etu wrpaqtar aldındağı azamattıq borış bolıp tabıladı.

Osı maqsatta, esimi şwbarayğır ruınıñ wranı bolğan Qojabergen batır süyegi jatqan jer babalıq şejireler boljamı izimen jäne tarihi naqtılı jazba derekterge süyene otırıp izdestirilgen-di. Şette jürgen wrpaqtarınıñ esinde qalğan şejire derekteri batırdıñ süyegi «orıs jerindegi Qalbanı jaylap, Ertisti küzep, Tarbağataydı qıstap» jürgen twsta qalğandığın meñzeydi.

Joğarıda atalğan«Qojabergen batır» eñbeginde ieliginde kerey eliniñ bir mıñ tütini bar Qojabergen jäne tağı basqa batırlardıñ derekközde körsetilgen uaqıt aralığında Cin şekara qızmetin atqaruşılardıñ  qoqan-loqısı bola twrğan künniñ özinde de Tarbağatay tauınıñ teriskeyi men küngeyinde, Zaysan köliniñ mañındağı jayılımdıq jerlerde köşip jürgendigi jaylı derekter köptep kezigedi.

1771 jılı Öskemen bekinisinen Ertis özeniniñ arğı betindegi Şar-Gurban özenine jäne atalğan özenniñ joğarğı jağındağı Bwlanay nemese Wlını atalatın jotağa, odan arı Böken, Şegelek özenderiniñ joğarı jağındağı şatqaldar men tağı basqa jayttardıñ keybirine qwpiya tıñşılıq jürgizuge jiberilgen kazak atamanı Voloşin basşılığındağı toptıñ kündelik derekterinde «...şildeniñ 9-küni Qarasu özeninde tünep şığıp, tañğı altılar şamasında tegisti kelgen tau betkeyimen jürisimdi jalğastırdım, ol aradan wzağannan soñ, qolımnıñ sol jağındağı jerleri jazıqtı bolıp keletin bir qırdı asıp say arqılı Şar-Gurban özeni ağıp jatqan alqapqa şığıp, sol arqılı Qızıljar atalatın tastaqtı jerge bardım. Ol jerde kerey bolısınıñ starşını Qojabergen batırğa qarastı wlıstarı köşip jür eken. Olardan ötken soñ bes verstay jer jürip, atalğan özenniñ boyına tınığuğa toqtadım jäne sol arada jürgen eki starşın Aralbay batır men Qazıbek batırdı özime şaqırdım, olarğa özimniñ arnayı jiberilgendigimdi jäne barar bağıtımdı ayta otırıp, söz arasında bülikşil-qalmaqtar (bwl arada Edilden qaşqan qalmaqtar jaylı aytıp otır. S.S.), qıtay men qazaqtardıñ ken orındarın izdestirui jaylı aqparattarına barlau jasadım».[2]

Atalğan derekten 1771 jıldıñ şildesinde Qalba jotasınıñ soltüstik-batıs silemi Qızıljar tauı bökterimen  Şar-Gurban özeni boyında kereydiñ Qojabergen batırımen qatar Qazıbek, Aralbay sındı starşındar özderine qarastı tütinderimen jaz jaylap jatqandığın añğaruğa boladı.

ⅩⅨ ğasırdıñ bas kezinde sızılğan «Ombı  äskeri okruginiñ iri masştabtağı äskeri-topografiyalıq kartası» jer-su ataularınıñ sol kezdegi atauları jäne de keybir tanımal adamdardıñ beyitteri körsetiluimen qwndılığın bildiredi.

Mwrın eliniñ negizgi qwramı «...1790 jıldıñ ayağında Hanqoja swltannıñ Şıñğıstaudı qırıq jıldan asa uaqıt mekendegen mwrın-naymandarın, Bopı swltanmen aradağı kelispeuşilikten özgelerinen bölip alıp, Qıtay şekarasına qaray Zaysan köliniñ mañındağı jeti özen boyına qonıs audarğan» [3] twsta jolımbet atasınıñ bir tarmağı janay ruın atalğan ölkege qonıstandırğan Esenaman batırdıñ ziratı eski Qarğıba arnası boyında twrğandığı joğarıdağı kartada körsetilgen. Ol kezeñdi Qoqaş qajınıñ:

«Qarasu qwr Qarğıba qaldı Köken,

Hanqoja, Esenaman qılğan meken»,–dep jırlağandığın wrpaqtarı  atalğan batır basına qoyğan tasqa jazıptı.

Jürgizilgen izdenistermen etnografiyalıq saualnamalar nätijesin  jüyeley kelgende Qojabergen batır ziratı ŞQO, Tarbağatay audanına qarastı Tanamırza eldi-mekeniniñ şığısınan ağıp öter jaña Qarğıba özeniniñ  oñ jaq qabağındağı jardıñ üstinen tabılıp otır.

Maqalamızdıñ taqırıbındağı cin imperatorı Cyan-lunnıñ (1736-1795)bedelin Abılay men Qabanbaydan keyingi is basqaratın batırlarınıñ biri retinde tanığan, Abılay swltannıñ senimdi serigibolıp esimi keñ kölemde el esinde saqtalğan kesek twlğanıñ kesenesi şığıstıñ kieli jerleri kartasınıñ qatarın tolıqtıra tüsetindigine eş kümän joq.

"The Qazaq Times"