2017 jıl Qazaqstan halqı üşin jañalıqqa tolı jol boldı. Prezidenttiñ  «Ruhani jañğıru: Bolaşaqqa bağdar» maqalasınan bastap, "EKSPO" körmesine deyingi aralıq jıl boyı memlkettik BAQ betterinen tüsken joq. Oğan ärkim, ärqalay bağa berdi. Biz de osı bir jılda elimizde bolğan eleuli oqiğalardı qorıtındılau maqsatında belgili jurnalist, qoğam qayratkeri Janbolat Mamaymen swhbattasqan edik.

- Sot şeşimimen «Tribuna» Sayasi Qalam gazeti jabılğan, jurnalistikadan üş jılğa alastatılğan Janbolat Mamay qazir nemen aynalısıp jür?

- Birşama uaqıttı densaulığımdı qalpına keltiruge jwmsadım. 7 ay abaqtıda otırdım, türmeniñ jağdayı mäz emes ekeni tüsinikti. Qaraşa ayınan bastap «Halıqaralıq qwqıqtıq bastama» qoğamdıq qorında qızmet atqarıp jürmin. Bwl – adam qwqığın qorğaytın, halıqaralıq qwqıq qorğauşılarmen jwmıs jasaytın bedeldi wyım. Sot procesterin baqılap, soğan baylanıstı esepter dayındaymın. Odan bölek – wlttıq, ruhani bağıttağı ağartuşılıq jobamen de aynalısıp jatırmın. Jaqın uaqıtta onı köpşilikke körsetip, tanıstırarmın. Qol qusırıp otıra almaymın. Şamam kelgenşe, wlttıq müddeni qorğaytın mäselelerdi köteremin.

- Biılğı jıl sizge, jalpı qazaq jurnalistikasına auır jıldardıñ biri boldı. Jurnalister Odağınıñ basşısı Seytqazı Mataev pen onıñ wlı Äset Mataev bes jılğa sottaldı. Biraq bir qızığı bilik sizge jäne Seytqazı Mataevqa bwrın soñdı bolmağan "jwmsaqtıq" tanıttı. Bwl halıqaralıq wyımdardıñ aralasuınıñ nätijesi me, joq älde onıñ özge de sebepteri bar ma?

- Seyitqazı Mataevqa bilik jwmsaqtıq tanıttı dep ayta almaymın. Onıñ özinde, wlın – Äsetti de türme jazasına kesti. Onımen qosa, barlıq dünie mülkin tärkiledi, barın tartıp aldı. Onıñ qay jeri «jwmsaqtıq»? Al zañ jüzinde, onı bwdan birneşe ay bwrın bosatuı tiis edi. Arı qaray türmede wstap otıruğa negiz bolğan joq, sol sebepti bosattı. Meniñ mäseleme qatıstı da, «jwmsaqtıq» boldı dep ayta almaymın. Eşqanday negizsiz, qılmısım däleldenbey twrıp, meni 7 ay abaqtığa qamadı. Köpşilik SIZO-nı, yağni türmeni «zonadan» jeñil dep oylauı mümkin. Al negizinen bwlay emes. Bwrın SIZO-da otırğan bir kündi eki künge sanaytın. Sebebi, türmede otıru auır - tar qapas, eşqayda kete almaysıñ, kitap oqudan basqa aynalısatın is joq deuge boladı. Al «zonada» eñ qwrığanda jwmıs jasauğa, eñbek etuge, basqa adamdarmen aralasuğa mümkindik bar. Sondıqtan, 7 ay türmede otırudı «jwmsaqtıq» dep ayta almaspın. Al nege türme jazasına kespedi degen saualıñızdı tüsindim. Meniñşe, bilik oylandı – eşqanday dälelsiz, qılmıs jasamağan jurnalisti türme jazasına kesu halıqaralıq wyımdardıñ qatañ sınına wşıraydı jäne eldegi azamattardıñ narazılığın tuğızatın edi. Älemdegi  bedeldi, belgili wyımdardıñ barlığı meniñ isime qatıstı mälimdeme jasadı, dereu türmeden bosatudı talap etti. Osınıñ barlığı äser etken bolsa kerek. Jurnalist pen din adamın otırğızu qanday da avtoritarlı bilik üşin oñay emes. Otırğızuın – otırğızar, biraq artınan investiciya alu qiındaydı, şetel delegaciyalarınıñ aldında aqtaluğa tura keledi. Meniñ isim – taza sayasi is boldı. Äri meni sayasi közqarasım, jurnalistik poziciyam üşin qudalağanı eşkimge qwpiya bolğan joq. Sondıqtan, qoldau sözin aytpağan, qorğamağan bedeldi wyım men adam qalmadı. Qoğamdıq pikir, halıqaralıq wyımdardıñ qısımı meni birneşe jılğa türmege otırğızbauğa sebep boldı. Eger osınşa qoldau men qorğau bolmağanda, qazir Almatı tübindegi lager'de otırar edim. «Qılmıs» jasağandıqtan emes, täuelsiz közqarasımdı saqtağanım üşin. «Jwmsaqtıq» boyınşa tağı aytatın bir mäsele. Meni ekonomikalıq qılmıs jasadı dep ayıptasa da, jurnalistik qızmetten alastadı. 3 jılğa. Az uaqıt emes. Käsibimnen ayırdı. Onıñ üstine, probaciyalıq baqılauda twrmın. Mwnıñ bäri oñay emes.

- Tauıq jıl Qazaqstan üşin öte mañızdı jıl boldı. Sebebi Alaş orda ükimetiniñ qwrılğanına 100 jıl toldı. Sizdiñ oyıñızşa, qazaq biligi aytulı datanı qanşalıqtı deñgeyde atap ötti?

- Alaş mäselesin qazir zerttep jürmin. Ötken ğasırdıñ basında Alaş qayratkerleriniñ qazaq wltınan şığuı – bizdiñ elimizde erekşe passionarlıq jarılıstıñ bolğanın körsetedi. Qazan töñkerisine deyin qazaqtıñ sanı 6 million boldı. Qazirgi siyaqtı internet, bilim men ğılımnıñ zamanı emes edi. Şetelden bilim alıp, Europanı körip jatqan adam joq. Sonday eldiñ işinen Älihan Bökeyhannıñ, Jahanşa men Halel Dosmwhamedovterdiñ, Ahmet Baytwrsınov, Mirjaqıp Dulatov jäne basqa da qayratkerlerdiñ şığuı ğajap qwbılıs! Kötergen ideyaları qanday boldı! Demokratiyalıq, liberaldı joldı tañdadı. Japoniya siyaqtı Meydzi Restavraciyasına wqsas bağdarlamanı wsındı. Japondar siyaqtı ozıq, damığan el qwramız dedi. «Bol'şevikterdiñ jolımen jürmeymiz, onı qoldamaymız»,- dedi. Sol kezde Alaş qayratkerleriniñ armanı orındalıp, täuelsizdikke qol jetkende, qazir müldem basqa elde twrar edik...Al endi sol datanı bügingi bilik joğarı deñgeyde atap ötti dey almaymın. «Atap ötu» degen at şaptırıp, toy jasau emes. Alaş qayratkerleriniñ sayasi, mädeni, tarihi mwrasın zertteu. Sonı talqılau. Qazan töñkerisiniñ 100 jıldığına Reseyde birneşe jaqsı fil'mder şıqtı, qanşama kitaptar jazıldı. Parvus degen alayaqtıñ, Trockiy röli turalı aytıldı. Mihail Zıgar' jaqsı kitap jazdı. Orıstar öziniñ tarihın zerttep, töñkeriske bağa berip jatır. Al biz Alaş avtonomiyasınıñ 100 jıldığına baylanıstı ne istedik? Semeyde Älihan Bökeyhanğa eskertkiş aştı. Al endi sol kisiniñ röli turalı keñinen zertteldi me? Twrsın Jwrtbaydıñ jaqsı eñbegi jarıqqa şıqtı Alaş turalı. Bir este qalatını sol ğana. Birde bir sapalı, jaqsı fil'm tüsirilgen joq. Memlekettik deñgeyde bağdarlama qabıldanıp, Alaş qayratkerleriniñ isine bağa berilgen joq. Tipti täuelsizdik künin atap ötkende birde bir şeneunik Alaş avtonomiyasın auızğa almadı. Barlıq tarih 1991 jıldan bastalatın siyaqtı etedi. Al şın mäninde täuelsizdik üşin küres 1917 jıldan beri jalğasıp kele jatır. Sonı moyındağan, aytqan bilikti men körmedim.

- 2017 jıldıñ tağı bir aytulı oqiğalarınıñ biri prezidentimizdiñ «Ruhani jañğıru: Bolaşaqqa bağdar» attı maqalasınıñ jariyalanuı boldı. Qalay oylaysız, Qazaqstannıñ qazirgi jağdayında ruhani jañğıruğa bola ma?

- Jemqorlıqtı zertteytin halıqaralıq wyımdardıñ esebin qarañız. Birqatar Afrika elderimen qatar Qazaqstan alğaşqı ondıqtan «oyıp twrıp» orın aladı. Şeneunikteri wrlıqqa batqan el qalay ruhani jañğıradı? Bizdiñ elde osı siyaqtı jobalardı bilik jii jii oylap tabadı. Ondağı maqsat – eldegi memlekettik emes wyımdarğa, tanımal qoğam qayratkerlerine tender arqılı aqşa ülestirip, bilikti maqtatıp qoyu. Osı «ruhani jañğırudı» madaqtap, el-eldi aralamağan kim qaldı özi? Tipti özin «oppoziciyalıq» bağıttağı qayratkermin dep jürgender «ruhani jañğırudıñ» astauınan as işip jür. Bwl bağdarlamadan ne özgeris boladı? Onıñ barlığın azamattıq qoğam ökilderi ondağan jıl bwrın aytıp qoyğan. Mısalı, qazaq tilin latınğa köşirudi wltşıldar neşe jıldan beri aytıp kele jatır. Bwrın bwğan bilik miz baqpadı. Älemdegi, Reseydegi jağdayğa baylanıstı latınğa köşudi köterdi. Qazaq tiliniñ latınğa köşui dwrıs, bwl – orıs äleminen ketu, örkenietti Batıs elderine jaqındau, ğılım men bilimge jasalğan qadam. Biraq, qazaq tiliniñ älipbiin bilik bekitken «apostroftarmen» qaldıruğa bolmaydı. Jan-jaqtı oylanıp, bedeldi filolog mamandardı jwmıldırıp, sapalı älipbidi jasau kerek. Türkiyanıñ älipbiin qarau kerek. Äzirbayjandiki bar. Zerttep, asıqpay köşiru kerek. Al jalpı, elde sayasi reformalar jürgizilmey, pozitivti özgerister bolmay, «ruhani jañğıru» mümkin dep oylamaymın.

- Köptegen adamdar «Aqorda ruhani jañğıru bağdarlamasın 90-şı jıldarı qabıldau kerek edi» degen pikir aytuda. Bilik wlttıq sananı oyatuda keşigip qalğan joq pa?

- Wlttıq sananı bilik oyatpaydı. Halıqtıñ wlttıq sanası onsız da oyanıp kele jatır. Bwğan demografiyalıq jağday da äser etedi. Qazaqtıñ üles salmağı arttı, qazaq tilinde söyleytin jastar köp. Bwl jayttı da eskeru kerek. Al wlttıq sananı jañğırtuğa baylanıstı, jasalmağan närse köp. Ötken tarihımız äli dwrıs zerttelgen joq. Qazaqtıñ 20 ğasırda bastan keşkenin älemdegi sanaulı wlt qana ötkerdi. Bir ğasırda qanşama näubetti kördik. 1921-22, 1931-32 jıldar mısalı. 10 jıldıñ işinde 4 millionğa juıq halıq qırıldı! Bwl genocid emes pe? Soğan tarihi bağa berilgen joq äli. 25 mıñ adam repressiya kezinde atıldı. Wltımızdıñ betkewstar azamattarınan tügeldey ayrıldıq. Bol'şevikter wlttıq genofondımızğa ayausız soqqı jasadı. Ekinşi düniejüzilik soğıstan qanşa zardap şektik. Osınıñ bärin zerttep, zerdelep, memlekettik deñgeyde sayasi bağa berilmedi. Ukraina Aşarşılıqtı wltqa qarsı genocid dep qabıldap, arnayı zañ qabıldadı. Biz nege olay jasamaymız? Al qazirgi kezdi alayıq. Qanşama şeşilmegen problema bar. Bar baylığımızdı satıp bittik. Jerdi satamız dep, halıqtıñ qaharınan qorqıp qana zañdı keri qaytardı. Aqparattıq täuelsizdik mäselesi de şeşilmedi. Äli künge Resey telearnalarınıñ ıqpalında halıq. Söz bostandığı, ruhani azattıq joq. Ruhani jañğıru üşin adam azat, täuelsiz bolu kerek. Nege tehnologiyalıq töñkeris AQŞ-ta bolıp jatır? Gugl, Feysbuk, Amazon, Tesla siyaqtı tehnologiyalıq alıptar nege Amerikada payda boldı? Sebebi, azattıq bar ol elde. Qıtayda onday tehnologiyanıñ biri payda bolğan joq. Olardiki – tek köşirme, äzirge bir de bir ataqtı qıtay brendi joq. Oñtüstik Koreyanıñ özinde Samsung, Hyuinday, Kia siyaqtı ataqtı brendter ömirge keldi. Bwl el bar joğı 25 jılda älemniñ ozıq eline aynaldı. Qalay? Sayasi reformalar jürgizdi, institucionaldı özgeristerge bardı. Ruhani jañğıru dep osını aytu kerek! 1868 jılı Japoniyada Meydzi Restavraciyası jürdi. Bwl el bar joğı 30 jılda Aziyadağı eñ mıqtı elge aynalıp şığa keldi. Özderiñiz bilesiz, 1904-05 jılğı soğısta Reseydi tas talqan etti. Mine, bwl ruhani jañğıru. Al bizdiñ ruhani jañğıru degen ne? Köpirme söz be? Bitpeytin forum, jinalıstar ma? Mwnı jañğıru dep ayta almaymın. Kezekti biliktiñ wranı.

- Ruhani jañğıru deymiz, latın älipbiine köşu deymiz barlığı bir qarağanğa jap-jaqsı bastamalar. Biraq bilik osınıñ barlığın tağı da nauqanşıldıqqa aynaldırıp jibergen joq pa?

- Bizde barlığı – toy, konferenciya, jiın. Dwrıs aytasız, nauqanşıldıq. Eger bilim men ğılımdı damıtsa, soğan investiciya salsa – ruhani jañğıru degen sol. Bir qalanıñ emes, bükil eldiñ infraqwrılımın damıtsa – ruhani jañğıru degen sol. Sayasi reformalar jürgizip, oy, söz, pikir erkindigin berse – ruhani jañğıru degen sol. Demokratiyalıq, liberaldı özgerister jasasa – ruhani jañğıru degen, mine osı. Äli künge deyin halıqtı taza auız sumen qamtamasız ete almay otırğan elde qanday ruhani jañğıru?

- Jalpı resmi Aqordamız sırtqı sayasatta halıqarlıq minberlerden ğalamdıq mäselelerdi aytudı jaqsı köretini belgili. Biıl da odan aynalıp ötken joq. Astanada Süriyadağı soğısuşı taraptardı tatulastırdıq, EKSPO körmesin ötkizdik. Bwl «aydağanım bes eşki ısqırığım jer jaradınıñ» kebi emes pe?

- Ol taza imidjdik jobalar. Astanada Süriyadan kelgen qarulı toptardı jinağannan tük özgermeydi. Bwl jiınnıñ artında Resey men Türkiya twrğanı anıq. Sayasi wpay jinau, Süriyadağı jağdayğa ıqpal etudiñ amalı. Al odan tük şıqpağanın AQŞ Memlekettik departamenti de ayttı. Köp jiınnıñ biri. Özimizdiñ problema şaş etekten, tolıp jatır. Sonı şeşudiñ ornına Süriya mäselesin köterudiñ ne qajeti bar edi? EKSPO da sol. 5 jılda bir ötkiziletin negizgi körmeniñ arasında jıl sayın ötetin jiın boldı Astanada. Negizgi EKSPO emes bwl. Orısşa aytqanda «promejutoçnıy». Al soğan qanşa qarjı jwmsadı? 3-5 milliard dollardı şaştı. Qanşaması wrlandı, ofşorlarğa ketti. Jalpı, mwnday jiındardı ötkizu bilikke tiimdi. Jemqorlıqpen aynalısuğa, qarjını jımqıruğa taptırmas qwral. EKSPO da sol. Aziada da solay edi.

- Biıl Qazaqstanda özge jıldarmen salıstırğanda aspannan medal' men ataq jauğan jıl boldı. «100 jaña esim», «100 Alaş izbasarı», «Eñbek eri» siyaqtı tös belgilerdi oñdı soldı tarattıq. Osınıñ barlığınıñ ne qajeti bar?

- Qazir kim köringen medal' tağayındap, tarata beretin boldı ğoy. 100 jaña esimdi qarap şıqtım, mısalı. Adam tanımaytın kisiler jür. Olardı qaydan alğan? Şın mäninde eñbegi siñgen twlğalar az ol tizimde. Mwnday närselerdiñ eş qajeti joq dep oylaymın. Kimniñ elge qanday eñbegi siñgenin halıq biledi. Qazir aqparat zamanı. Onday kezde mwnday jobalardıñ eş qajeti joq.

- Aldağı jıldan ne kütesiz jäne Qazaqstanda qanday özgerister boladı dep oylaysız?

- Kelesi jıl da Qazaqstan üşin oñay bolmaydı. Batpaqqa belşemizden battıq. Sodan şığamız ba, älde arı qaray bata beremiz be – bäri öz qolımızda. Älemdegi jağday da qazir jaqsı emes. Reseydiñ sayasatın körip otırsız. Ärine, bwl jağdaydıñ barlığı bizge de äser etedi. Bwdan şığatın jalğız jol – sayasi reformalar kerek. Biraq, oğan bizdiñ bilik barmaydı. Sondıqtan, keler jılı aytarlıqtay özgeris boladı dep oylamaymın. Ärine, ayaq astınan, kütpegen jerden türli jağdaylar orın almasa. Eñ negizgi, bastı maqsat – täuelsizdikti saqtau. Osı jağın mıqtap oylanuımız tiis.

Jaña jılda elimizge de, ärbir azamatımızdıñ otbasına da tek jaqsılıqtar tileymin. Bügin ruhani jañğıru turalı az aytqan joqpız. Nağız jañğıratın, jañaratın kezder kelsin dep tileyik!

- Swhbatıñızğa rahmet!

“The Qazaq Times”