Baltaştıñ batıldığı

Täuelsizdik talay tarlandardıñ twğırın biikke köterdi. Talay arlandardıñ armanın jüzege asırdı. Täuelsizdiktiñ arqasında qalıqtağandar da, şarıqtağandar da boldı. Tipti Täuelsizdiktiñ tegin nanına semirgender de, jiligin jırtqıştay kemirgender de jetip jatır. Iä, bäri bar, bäri de boladı...

Biraq Alaş arıstarınıñ armanı jüzege astı dep, el Täuelsizdikke qadam bastı dep, taqiyamızdı aspanğa atqanmen, uaqıt öte kele, halıq ekige jarılıp, bay men kedeydiñ arası alşaqtap, baylar asqaqtap, kedeylerdiñ qwr änşeyin jan saqtap jürgenine de kuä bolıp jatırmız.

Men osı kezeñde halıqqa adal eñbek etip, mañday terin tögip, Täuelsizdikke jan-jüregimen qızmet etken talay tarlandardı bilemin. Solardıñ biri, biri de bolsa biregeyi, meniñ dosım – Baltaş Twrsınbaev. Ekeumiz bir jılğı töl qwrdas bolğan soñ ba, älde mağan alğaşqı betten-aq eline degen adaldığı, qızmetine degen ädilettiligi wnadı ma, äyteuir men onı qay kezde körsem de, iştey razı bolıp, qwrmet twtıp jürdim.

Men alğaş Baltaş turalı äñgimeni qazaqtıñ qadirli jazuşısı Säken seri – Jünisov ağadan estip, özim de tanısuğa qwştar bola bastağan edim. Ol kezde Baltaş auıl şaruaşılığı ministri bolatın. Sol bir qarbalas qiın kezderde Baltaştıñ batıl qadamdarın bayqağan el-jwrt añızğa bergisiz äñgimeler aytıp jürdi. Ünemi qasında jürmegen soñ, ol äñgimelerdiñ artıq-kemi boluı äbden zañdı. Alayda halıqtıñ öziniñ qwrmet twtatın azamatına asıl sözderin ayap qalmaytını anıq qoy.

Baltaş özi Ombınıñ qazağı. Sol Ombınıñ Auıl şaruaşılığı institutın üzdikterdiñ biri bolıp tämamdağan. Reseydiñ oqu orındarınıñ qay-qaysı bolmasın sanalı da sapalı bilim jağınan talay elden alda twratındığın sonau Keñes ükimeti kezinen-aq biletinbiz.

Ombı – bwrınğı qazaq jeri ekeni ämbege ayan. Barğan adamğa ol ölkeden äli künge deyin qazaq jeriniñ iisi añqıp twradı. Resey qaramağında bolsa da, eldiñ twrmısı, bolmısı, tipti mentalitetine deyin qazaq jeri ekeni «men mwndalap» twradı. Tipti eski qazaqi ataularına deyin özgermegen. Mäselen, Baltaştıñ ösip-önip, oqığan auılı – Artıqşıl dep ataladı. Osı auıl atına say, Reseydi aytpağanda, Qazaqstannıñ soltüstik öñirlerimen salıstırmalı türde qarasaq, onıñ äldeqayda artıqşılığı bar. Ol tek atında ğana twrğan joq, sol auıldardıñ artıqşılığı – Keñes ükimeti kezindegi qalpın bwzbay qalğanında bolıp twr. Bizdegidey «jekeşelendiru» nauqanşıldığına wrınbay, twtas auıl tura keñes kezindegidey keñ de, kemel kezin wstap otır eken. Jekeşelengenniñ özinde wjımdıq birlestikti bwzbay, sol eldiñ twrğılıqtı halqına qızmet etip jatır. Sırttan kelgen de, ketken de eşkim joq, sol bayağı wltımen, wrpağımen wyısıp, wjımdasıp, ömir-tirlikterin jüyeli jalğap jatqanına kuä boldıq. Bizdiñ Qazaqstan şaruaşılıqtarı da tura osınday edi ğoy, olarğa «ne şapqınşılıq boldı» degen oyğa oralasıñ. Eli ornında, jeri sol qalpında, tehnikası da, malı da din aman eldi körip, qazaq ölkesiniñ ötken tirligine sağınışpen qaradıq.

Bwl ölkede qazaq halqına tanımal talay twlğalar tuıp-ösken. Eldi eñ qiın soğıs jıldarında basqarğan Jwmabay Şayahmetov, partiya qayratkeri Fazıl Käribjanov jäne el twtqasın wstağan tağı basqa kisiler şıqqan. Solardıñ işindegi Jänibek Käribjanovtıñ esimi de, özi de bizdiñ köñilimizge tım jaqın, ıstıq tartadı. Baltaş ekeui bir öñirde tuıp-ösip, oqıp, bilim alğan. Alğan bilimderin atamekeni Täuelsiz Qazaqstannıñ ösip-örkendeuine jwmsağan.

Alayda Baltaş ekeuiniñ bağıtı bir bolğanımen, jolı basqaşa boldı. Ekeui de bilimdi, täjiribeli maman. Men Jänibek Sälimwlın tipti erterekten bilemin. Sebebi jañadan qwrılğan Torğay oblısınıñ şaruaşılıqtarında iri-iri basşılıq jwmıstarda boldı. Alğan isin abıroymen atqara bildi. Eñbegi bağalanıp, basqarudıñ joğarğı eşelondarınan orın aldı. Oblıs äkimi, ministr degendey... Alayda Jänibektiñ «läppay taqsırdıñ» küyine tüsip, tek orındauşı ğana bolıp qaluın köpşilik qauım qabıldamadı.

Baltaş bolsa, sol kezdiñ özinde-aq tım asığıs-üsigis jasalıp jatqan jappay jekeşelendiruge öz pikirin batıl wsındı. Tübinde osı asığıstıq birdeñege wrındırar dep te qauiptendik.

Auıldıñ äli künge deyingi alañ jağdayı Baltaştıñ sol kezde aytqan pikirlerine den qoydırdı. Baltaş osı asığıstıqtıñ tübinde zardabı bolatındığın jii aytıp jürdi.

Baltaştıñ sol kezde auıl şaruaşılığı mamandarınıñ ülken bir bas qosuında elbasınıñ jappay jekeşelendiru wsınısına pikiri qayşı kelgendigin köpşilik qauım äli künge deyin añız qılıp aytıp jüredi.

Ädettegidey, el twtqasın wstap twrğanday, elbası pikirin közinşe maqwldap jürgenmen, sırttay küñkildegenderge de kuä bolğanımız bar. Sol kezdegi Baltaştıñ batıl oyların oppoziciyalıq basılımdar ilip äketti. Aqırında täjiribeli, tälimdi auıl şaruaşılıq mamanı Baltaş Twrsınbaevtıñ oy-pikiri dwrıs baylam bolğandığın uaqıt däleldep şıqtı.

Baltaştıñ öziniñ de boljampaz ekendigine közim jetken bir isti bayanday ketkim kelip otır. Qauipsizdik keñesinde qısqa merzim ğana hatşı bolıp, odan Türkiya eline asıp ketui, odan da twraq tappay, «vice-prem'er» bolıp, onıñ elge kelgen twsı bolatın. Ol kezde Jänibek Sälimwlı auıl şaruaşılığı ministri-twğın.

Qazaqstanda auıl şaruaşılığı isine alañ bolıp jüretin Baltaş sol jılğı küzdegi egin jinau qarqınına köñili tolmay qaldı. Sonıñ sebebin swrağanda: «Biıl egis tanaptarında şegirtke qaptap, egindi jinatpaydı!»– degeni bar.

Qoñır küzdiñ jayma-şuaq künderiniñ biri edi. Bılay qarağanda, aua rayı da jaman emes, egin de bitik şıqqan tärizdi. Baltaştıñ bwl batıl sözine qwlaq aspaq tügili, tipti qarsı şıqqandar da tabıldı.

– Sebebi, – dedi Baltaş, – biraz jıldardan beri şegirtkelerdiñ wyası jerge kömilmey, aşıq qaldı. Demek, egistikke qoldanılatın agrotehnikalık şaralar jüzege aspadı. Assa da, köp jerde şala-şarpı jürgizildi. Endi sol wyaşıqtarda tiri qalğan şegirtke twqımdarı biıl qaptap ketu qaupi bar.

Aqırı Baltaştıñ aytqanı keldi. Biraq bizdi sendirgenimen, ükimetti sendire almadı. Auıl şaruaşılıq mamandarı mwnı jay söz dep qabıldadı.

Bir küni Astanadağı men twratın «qızıl auılda» şegirtke qaptadı da ketti. Tipti esik-terezemizdi qanşa qımtasaq ta, tesigin tauıp, esebin tauıp, üydiñ işine deyin kirip aldı. Baltaşqa zvondap:

– Aytqanıñ ayday keldi! Endi ne isteymiz?! – dedim.

– Men aytarımdı – aytqanmın. Endi menen nesin swraysıñ?! – dep irkildi Baltaş.

Baltaştıñ osınday batıl oyları jüzege assa, basqanı qaydam, elimizdiñ auıl şaruaşılıq salasına, söz joq, igilik äkelgen bolar edi, Biraq amal ne, bizdiñ bilikte Baltaştıñ batıl oyların qabıldar qwlıq bolmadı. Tipti onı memleketimizdiñ mañızdı salalarında belsene eñbek etip, küş-jigerin şıñdauğa, şındap kelgende, mümkindik bermedi. Bilik tizginin bermegeni öz aldına, qayta onı quğındap, jaybaraqat jwmıs isteuine de kedergi boldı. Är sözinen sayasat izdep, sağın sındıruğa deyin bardı.

«Sağın sındırğan» emey nemene, minip jürgen köligine äldebireuler tapa-tal tüste ot qoyıp, oyranın şığardı. Onımen qoymay, «endi bilikke qarsı söz aytatın bolsañ, öziñe de qauip tönip twr» degendey sözdermen baylanısqa şıqqan belsendiler de bolğan.

Alayda mwnday qaskünemdikke Baltaş Moldabaywlı moyığan joq. Qayta keudesin tik wstap, bayağı jaysañ, jaydarı qalpınan bir taymadı. Densaulığı sır bergen sätte de eşkimge şağımdanbay, jalbarınbay, sırttan kömek swramay, dos-joralarınıñ demeuimen şetelge barıp, em alıp qayttı.

Şetel demekşi, körşi Resey eliniñ qazağı da, orısı da Baltaştı qattı qadirleydi eken. Tipti Resey memleketiniñ keybir bilik iegerleri Baltaştı Reseyge şaqırıp, is-täjribesin böliskisi kelgen twstarı da bolğan. Biraq tuğan Qazaqstanın qattı qasterleytin birbetkey Baltaş bwl wsınıstardıñ birde-bireuine moyın wsınğan emes. Qazaqtıñ «Özge elde swltan bolğanşa, öz eliñde wltan bol» degen wlağattı sözin ol bala jasınan boyına siñirip östi. Baltaştı qarapayım halıqtıñ sırtında tipti bilik tizginin wstağan äriptesteriniñ özi qadir twtıp, jılı lebizderin ayamağanına talay kuä boldım. Äsirese äriptesteriniñ işinde qazaqqa «özimizdiñ Sergey» atanğan Sergey Kulaginniñ de, Baltaştıñ ülken wyımdastıruşı, isker azamat ekendigin talay aytqan igi tilekterin estigenim bar. Tizgindes äriptesteriniñ birin-biri bağalap, ädil sözin aytuı bizde äli de sirek qoy.

Al älemniñ äygili bir aqını Oljas Süleymenov pen qazaqtıñ äygili bir batırı Toqtar Äubäkirovter arasındağı dostıq, sıylastıq qarım-qatınastarına talay tänti boldım. Tipti asa eşkimge jılı sözin qiya bermeytin, maqtauğa sarañ, sarabdal jazuşı Äbdijämil Nwrpeyisovtıñ özi Baltaştıñ 70 jıldıq mereytoyında tebirene söylep, igi tilek aytqan-dı. Mwnday birtuar adamdardıñ eşkimniñ ataq-mansabına maldanbay, adal sözin aytatının ärkim-aq biledi. Sol sebepten qarapayım halıq osınday uäjdi söz aytatın asıl azamattarına ärqaşan iek artatını aqiqat.

Men üşin Baltaş Twrsınbaevtıñ Qostanay oblısında äkim bolğan kezeñderi erekşe este qaldı. Ärine, Qostanay – Torğay öñirin ärkez basqarğan biraz äkimderdiñ el esinde qalğanı belgili. Solardıñ işinde J. Qosabaev, K.Ukin, T.Qadambaev, äsirese Ömirzaq Şökeevtiñ kezindegi keleli isterdiñ izi äli künge sayrap jatır. Bwl künde oblıs tizginin wstap otırğan Arhimed Mwhambetovtiñ de atqarıp jatqan auqımdı jwmıstarı men igilikti isterine el-jwrt razılığın bildirip otır. Jaqında ğana oblıs jwrtşılığı osı öñirde ötken auqımdı şaralardıñ eñ ülkeni – Qostanayda ornatılğan Abız-batır Şaqşaq Qoşqarwlı Jänibekke ornatılğan alıp eskertkişke kuä boldı.

Al sol igilikti şaranıñ soñınan ile-şala jalğasqan 1916 jılğı wlt-azattıq köterilisiniñ qolbasşısı – Keyki Kökembaywlına arnayı salınğan keseneniñ ornı erekşe boldı.

Arqalıq pen Torğay tas jolınıñ boyında boy kötergen irgeli kesenege, üstimizdegi jılı tuğan elge oralğan Keyki batırdıñ ğaziz bası jer qoynına tapsırıldı. Osı eki şaranıñ keñ auqımda ötuine oblıs basşıları men eldegi batır baba wrpaqtarınıñ eresen eñbegi bolğanın qadap aytuımız kerek.

Baltaş Twrsınbaevtıñ Qostanay oblısın basqarğan kezindegi batıl oyları bizdi de tänti etuşi edi. Aldımen qazaqtıñ talanttı jazuşısı Beyimbet Maylinniñ ğasır toyın respublika köleminde joğarı deñgeyde ötkizgen oblıs äkiminiñ bolaşaq oyları men maqsattarı wlt üşin de, jwrt üşin de asa bağalı edi.

Beyimbet toyınıñ bir nätijesi – sol twsta wlı jazuşığa eskertkiş ornatılıp qaldı. Sodan keyingi Alaş arıstarına arnalğan alañ da Baltaştıñ is-josparında jüretin.

Basqa oblıstarda qolğa alınıp, öz aymağındağı ataqtı adamdardıñ, aqın-jazuşılardıñ jeke eñbekterin şığarıp, şığarmaların keñinen nasihattau üşin, «Tobıl-Torğay» kitaphanasın qalıptastıru mindeti twrğan edi. Bwl igi bastama basqa oblıstarda äldeqaşan jüyesin tapqan. Äytse de, talanttarı düyim düniege tanımal bwl öñirde osı bir igilikti is äli künge deyin öz bastauın tappay-aq qoydı. Osığan oray aytar bir söz oyğa oralıp otır.

Ertede Beyimbettiñ özi belsene wyımdastırğan Jalşı auılın Baltaş basşılıq jasap twrğan twsta jazuşınıñ mereytoyına oray qaytadan qalpına keltirip, jap-jaña eldi mekendi sıyğa tartqan edi. Söytip, Baltaş Jalşı auılın örkendetudi közdegen Beyimbettiñ armanın jüzege asırdı. Alayda artınşa Baltaş ornınan ketkennen keyin, sol auıldıñ sau-tamtığı da qalmadı...

Qostanay oblısı – astıqtı öñir. Baltaş osı ölkedegi egin men mal şaruaşılığı bağıtındağı bastı nısandardı irilendiruge köp küş jwmsağan edi. Ätteñ ne kerek, jeme-jemge kelgende, köptegen igilikti isterdiñ jüzege asuına mümkindik bermey, jedel türde ornınan ığıstırıldı. Baltaş Qostanaydan ketkennen keyin, «ana qızımnan mına qızım soraqı» degenniñ kebi kelip, oblıs tizginin wstağandardıñ köbi şetinen jemqor, jalmauız bolıp, «tüyeni tügimen, maşinanı jügimen jwttı». El-jwrt jariya bolğandardıñ sanın ğana bilse biler. Al közge körinbey jürgen «köldeneñdi kök attılar» qanşama dersiñ?

Osınday kezde el-jwrt, qarapayım halıq Baltaş sındı asıldarın izdeydi. Wlttıñ tilin, bilimin, dinin äspetteytin, dästürin däripteytin, saltın saqtaytın saliqalı basşılardı izdeydi, solardı sağınadı. Tobıl–Torğay öñiri äli künge deyin Il'yas Omarov, Özbekäli Jänibekov, Saqan Qwsayınov, Erkin Äuelbekov sındı erlerin añız qılıp aytıp, auızdarınan tastamaydı. Sonıñ bastı sebebi – olardıñ elin-jerin süygen, wltına qızmet etken wmıtılmas isteri bolsa kerek. Olardıñ öñir jwrtına jasağan igilikti isteri wrpaqtan-wrpaqqa ülgi bolıp, aldağı ğasırlardıñ enşisine enbek.

Endeşe Bizdiñ Baltaştıñ da öz halqına qaldırğan izi, iskerligi, Otanğa, qoğamğa degen belsendiligi, tipti biregey birbetkeyligi men batıldığı – Qazaq eliniñ altın qazınasına aynalıp, ruhani baylığımız bola bereri haq.

Serik TWRĞINBEKWLI, aqın

«DAT» gazeti

“The Qazaq Times”