Qazaq-qırğız qarım-qatınasınıñ uşığıp twrğanına bir aydan astam uaqıt ötti. Eki el arasındağı keden dauınıñ ayaqtalatın türi joq. Al oğan apta sayın Qazaqstan biligin «jerden alıp, jerge salıp» jatqan Almazbek Atambaev mälimdemelerin qossaq, onda bwl teketirestiñ jaqın aralıqta ayaqtalmaytınına köz jetkizemiz. Jalpı qazaq-qırğız qarım-qatınasınıñ uşığuı kimge köbirek ziyanın tigizedi? Bwl jağday qay eldiñ ekonomikasına köbirek äser etedi? 

Qazan ayınıñ 10-ınan beri Qazaqstannıñ Qırğızstanmen aradağı  şekarası küşeytilgen rejimde jwmıs isteude. Qazaq biliginiñ ne üşin bwnday qadamdarğa barğanın bireuler Almazbek Atambaevtıñ mälimdemesimen baylanıstıradı. Endi bireuler bwl taza kedendik mäselelerge baylanıstı tuındağan oqiğa dep esepteydi. Resmi Astananıñ özi Qazaqstan şekarasınıñ küşeytilgen rejimge köşuin Qırğızstan keden qızmetiniñ EAEO talaptarına say emestigimen tüsindiredi. Al Atambaev biligi 2014 jıldan bastap, osı künge deyingi Qırğızstanda bolğan keleñsiz jağdaylardıñ barlığına körşi elderdiñ basşıları men ükimeti kinäli dep esepteydi. Jä kimniñ kinäli, kimniñ kinäsiz ekendigin keyin anıqtay jatarmız. Qazirşe Astana men Bişkek teketiresinen qay tarap köbirek wtılatının esepteyik.

Soñğı statistikalıq mälimetterge süyenetin bolsaq,  2017 jıldıñ segiz ayında Qazaqstannıñ Qırğızstanğa eksportı 308,4 million dollardı qwrağan. Al importı 161,4 million dollar bolğan.  Qırğızstan EAEO-ğa müşe bolmay twrğan jıldardıñ özinde eki el arasındağı tauar aynalımı bayau bolsa da, ösken. Qazaqstan men Qırğızstan arasındağı tauar aynalımınıñ şarıqtau şegi 2015 jılı tirkelgen. Ol kezde Qazaq eli Qırğızstanğa 884,7 million dollardıñ tauarın eksporttağan. Onıñ 518,55 millionı resmi Bişkek EAEO-ğa müşe bolğan uaqıtta bolğan. Qırğızstan 2015 jılı EAEO-ğa tolıqqandı müşe bolğanan keyin, köptegen sarapşılar eki el arasındağı tauar aynalımı ösedi dep boljağan. Biraq şın mäninde ol olay bolmay şıqtı. Kersinşe Qazaqstannıñ Qırğızstanmen aradağı importı resmi Bişkek EAEO-ğa kirgennen keyin 30 payızğa tömendedi. Qırğız tauar tasmaldauınıñ azayuına  2015 jılı Qazaqstan Wlttıq Bankiniñ teñgeni erkin aynalımğa jiberui sebep bolğan. Al ol öz kezeginde dollardıñ küşeyuimen qatar narıqta qırğız somınıñ da jağdayınıñ jaqsaruına alıp kelgen. Osıdan keyin Qazaqstanğa Qırğızstannan tauar tasımaldau tiimsiz bolıp qalğan. Bwdan bölek bwl jağdayğa Qırğızstan käsipkerleriniñ Qazaqstan zañına pısqırıp ta qaramaytındığı sebep bolğan. Olar 2017 jılğa deyin «Qazaq şekarasınan Reseyge alıp baramız» dep ötkizgen tauarların Qazaqstan aumağanda saudalap kelgen. Atalmış oqiğalardıñ jiilep ketuine baylanıstı Qazaq ükimeti 2017 jıldıñ 1 qañtarınan bastap Qazaqstan aumağı arqılı ötetin barlıq qırğız tauarlarına tıyım salğan. Osı jağdaylarğa baylanıstı qazirgi tañda Qırğızstan käsipkerleri Reseyge nemese EAEO-ğa müşe elderge öz tauarların Qazaqstan arqılı tek temir jol arqılı tasmaldauğa qwqılı.

Foto: regnum

Endi Qazaqstannıñ Qırğızstanğa eksportı jalpı eksporttıñ qanşa payızın qwraytınına qısqaşa toqtalsaq. 2011-2016 jıldar aralığındağı statistikalıq mälimetterge süyensek, Qazaqstannıñ Qırğızstanğa eksportı jalpı eksporttıñ 0,54 jäne 1,11 payızın qwrağan. Onıñ işinde Qazaqstan qırğız eline köbine biday eksporttağan. Mısalı 2016 jılğa deyin Qırğızstan Qazaqstannan jılına 246 mıñ tonnadan bastap, 475 mıñ tonnağa deyin biday satıp alıp kelgen. Al ekinşi kezekte statistika boyınşa, mwnay, gaz önimderi. Osı uaqıtqa deyin Qırğızstan Qazaq elinen jılına 117 mıñ tonnadan bastap, 194 mıñ tonnağa deyin mwnay önimderin satıp alatın bolğan.  Odan keyingi kezekte Qazaqstan Qırğızstanğa temeki, tüsti metall, wn, su, parfyumeriya önimderin eksporttağan.

Al endi Qırğızstannan Qazaqstanğa importtalatın önimderge keletin bolsaq. Qazirgi tañda bizdiñ elimiz Qırğızstannan eñ köp kiim-keşek, jemis-jidek jäne süt önimderin iporttaydı. Kiim-keşek Qırğız importınıñ 32,72 payızın, al jemis-jidek 19,81 jäne 9,31 payızın qwraydı. Bwğan deyin Qırğızstan importınıñ basım köpşiligi elektr energiyasına tiesili bolğan. 2011 jılğa deyin Qazaqstan Qırğızstannan jılına jalpı qwnı 77,23 million dollardı qwraytın 2,5 mln kVt elektr energiyasın satıp alıp kelgen. Biraq bwl körsetkiş jıl ötken sayın tömendep, 2014 jılı Qazaqstan kersinşe, elektr energiyasın eksportaytın bolğan.

Qorıta kelgende joğarıda keltirilgen mälimetter boyınşa, Astana men Bişkek qarım-qatınasınıñ uaqıt ötken sayın uşığuı Qırğız ekonomikasına köbirek salmaq tüsiretinin körsetip twr. Al Qazaqstan ekonomikasına bwl jağday ülken salmaq saladı dep aytu qiın. Öytkeni Qırğızstanğa şığaratın eksport pen keletin import kölemi  jalpı Qazaqstan eksportı men importınıñ 1 payızın ğana qwraydı. Qazaqstan halqı Astana men Bişkek arasındağı teketires saldarınan tek kiim-keşek pen jemis-jidek jäne süt önimderi jetispeu nemese qımbattau jağınan ğana ziyan körui mümkin. Onıñ özinde Qazaqstan üşin ol asa bir ülken mäsele tuğızbauı tiis. Sebebi Qazaqstannıñ geografiyalıq jağdayı oğan Özbekstan, Qıtay, Resey jäne özge de memlekettermen sauda jasauına mümkindik beredi. El ükimeti kerek bolğan jağdayda jemis-jidekti Özbekstannan, al arzan kiim-keşekti Qıtaydan ala aladı. Biraq bwl jağday Qazaqstannıñ biday öndiruşilerine auır tiui mümkin. Sebebi Qırğızstan Qazaq bidayınıñ 10 payızın satıp aladı. Onıñ üstine biil Resey bidayı bitik şıqtı. Osığan baylanıstı Qazaq dihandarına biıl jinalğan astıqtı satu qiınğa soğayın dep twr. Al Qırğızstanğa keletin bolsaq, joğarıda aytqanımızday Astana men Bişkek teketiresinen Qırğızstan halqı köbirek zardap şegedi. Öytkeni Qazaqstan Qırğızstan süt önimderiniñ teñ jartısın, äynek öndirisiniñ 50 payızın jäne jemis-jidek öndiruşileriniñ 70 payızğa juıq önimin satıp aladı. Al oğan Qazaqstan eksporttaytın tauarlardı qossaq, onda Qırğız ekonomikası men halqına qanşalıqtı auırtpaşılıq tüsetinin eseptey beriñiz.

Jalpı alğanda Qazaqstan Qırğızstanmen aradağı daudan qanday sabaq aluı tiis? Köptegen sarapşılardıñ oyınşa, Qazaqstan biligine şekarada, elde, oblıstarda bolıp jatqan jağdaylardı eskerip, aldağı uaqıtta auıl şaruaşılığı men jeñil önerkäsipti tiisti deñgeyde damıtudı qolğa alu kerek. Bwl birinşiden, bolaşaqta osığan wqsas jağdaylar tuınday qalğan jağdayda eldi azıq-tülik tapşılığı qauipinen saqtaydı. Ekinşiden, sauda soğısında atalmış salada oysıra wtıludan qwtqaradı.

“The Qazaq Times”