Qazaqstan latın älipbiine 2025 jılı ötuge baylanıstı dayındıq jwmıstarın bastağalı beri bwl taqırıp el işinde qızu talqılanuda. Osığan baylanıstı qazaq jwrtşılığı köptegen elderdiñ latın älipbiine köşu täsili men täjiribesine basa nazar audara bastadı. Oğan sebep te joq emes. Öytkeni bir alfavitten özge bir älipbige ötu öte kürdeli process. Türki tildes elderdiñ işinde Türkiya, Äzerbayjan sındı memleketter latın älipbiine asa bir qiınşılıqsız ötkeni belgili. Biraq Özbekstan äli künge deyin qos älipbidi (kirill jäne latın) paydalanıp keledi. Biz bügin Özbekstan eliniñ nege osı uaqıtqa deyin latın älipbiine köşe almay kele jatqandığına jauap izdep körudi jön kördik.

Özbekstan kirill alfavitinen latın älipbiine ötuge baylanıstı zañ jobasın 1993 jıldıñ 2 kırküyeginde qabıldağan bolatın. Bwl zañnıñ özbek elinde qısqa uaqıt işinde qabıldanuına bastı sebep, sol uaqıtta Türkiyamen aradağı qarım-qatınasınıñ jaqsı deñgeyde boluı boldı. Sebebi Ortalıq Aziyadağı türki tildes memleketterdiñ täuelsizdik ala salğan jıldarında Türkiyanıñ Qazaqstan, Özbekstan, Äzerbayjan, Qırğızstan sındı elderdegi sayasi salmağı basım boldı. Joğarıda atalğan elderdiñ barlığı Türkiyanıñ damu jolın ülgi twttı. Sol uaqıtta Türkiya egerde Özbekstan NATO men batıs elderi jağına şığatın bolsa, onda oğan elge investiciya tartuğa, damudıñ jaña deñgeyine köteriluine, tipti latın älipbiine köşuge kömektesetinin aytqan. Biraq keyinnen Taşkent pen Ankara qarım-qatınası bwzılıp, Özbekstan biligi latın älipbiine köşudi 2000 jılğa, odan keyin 2005 jılğa, keyinnen tipti 2010 jılğa deyin keyinge qaldırdı. Osı kezden bastap Özbekstan mektepterinde qos älipbi oqıtu bağdarlaması engizildi. Bwl bağdarlama uaqıt öte kele özbek qoğamın ekige bölip tastadı. Olardıñ biri keñester odağı kezinde kirill alfavitimen bilim alıp, ömir boyı kirill älipbiimen jazıp kelgen ağa buın ökilderi men täuelsiz Özbekstanda tuılıp, latın älipbiinde oqığan jas buın ökilderi.

Qazirgi tañda Özbekstanda 25 jasqa deyingi özbek jastarınıñ barlığı derlik latın älipbiin paydalanadı. Al ağa buın ökilderi kerisinşe, kirill alfavitinde jazadı, sızadı. Eldegi kitapter men ğılımi eñbekter, gazet, jurnaldar qos alfavitte şığadı. Biraq mektepter men joğarı oqu orındarınıñ basım köpşiligi latın älipbiinde jazılğan kitaptardı qabıldamaydı. Kitaphanalarda latın alfavitinde jazılğan kitaptardıñ sanı öte az. Mısalı Özbekstannıñ Älişer Navoi atındağı köne kitaphanasında 600 mıñnan astam özbek tilindegi kitaptar men qwjattar saqtalğan. Al olardıñ arasında latın älipbiine audarlığan nwsqaları joqtıñ qası. Özbekstan ğılım akademiyasınıñ kitaphanasındağı jağday da osığan wqsas. Onda 5 mıñnan astam kirill alfavitinde jazılğan ğılımi eñbekter bar.  Onı äli künge deyin eşkim latın älipbiine audarmağan. Soñğı statistikalıq mälimetterge süyenetin bolsaq, eldegi iri «Davr Press», «Akademnashr» jäne «O’qitovchi» baspahanaları jılına 48 payız latın älipbiinde, 52 payız kirill alfavitinde jazılğan kitap basıp şığaradı. Latın älipbiinde jazılğan kitaptardıñ basım köpşiligi balalarğa arnalğan kitaptar. Al joğarı buınğa arnalğan ğılımi-tanımdıq, ädebi-körkem şığarmalardıñ barlığı kirill alfavitinde şığarıladı. Bwl degenimiz kirill alfavitin bilmeytin, bilse de tolıqqandı meñgermegen jas buınnıñ älemde bolıp jatqan ğılımi jañalıqtar men körekem şığarmalardı oquğa mümkindigi şekteuli degen söz. Al ol öz kezeginde özbek jastarınıñ damuına, alğa qaray qadam jasauına ülken kedergi tuğızıp otır.

Jalpı Özbekstan jazu tarihına köz jügirtetin bolsaq, özbekter de qazaqtar siyaqtı bastapqıda 1917 jıldarğa deyin arab älipbiin paydalanıp kelgen. Biraq 1926 jılı Baku qalasında ötken İ türki teldes halıqtar s'ezinde qabıldanğan şeşim boyınşa, Keñester odağı qwramındağı barlıq türki tildes halıqtardıñ bir auızdan arab alfavitinen, latın älipbiine köşui kerek degen şeşimine baylanıstı 1930 jılı Özbekstan latın älipbiine auısqan. Ol kezde Özbekstanğa latın älipbiine köşu asa bir qiındıq tudırmağan. Öytkeni sol kezdegi özbek halqınıñ basım köpşiligi sauatsız bolğan. Alayda arada on jıl ötken soñ 1940 jılı 8 mamır küni el biligi Özbek SSR-ı Joğarı keñesiniñ İİİ sessiyasında tolıqtay kirill alfavitine ötuge baylanıstı şeşim qabıldağan.

Negizinen osı uaqıtqa deyin Keñester odağı qwramında bolğan türki tildes elderdiñ işinde latın älipbiine tolıqqandı ötken Äzerbayjan ğana. Bwl elde latın alfavitine ötuge baylanıstı talqılaular HİH ğasırdıñ soñında aq bastalıp ketken. Biraq Äzerbayjan biligi latınğa täuelsizdik alğannan keyin barıp biraq köşken. Jalpı Äzerbayjan TMD elderi arasında da latınğa köşken eñ birinşi memleket. Alayda mwnda da 2000-şı jıldarğa deyin gazet, jurnaldardıñ basım köpşiligi qos alfavitte şığıp kelgen. Tek 2000 jıldıñ ortasına qaray tolıqqandı latın älipbiine auısqan.

Endi 2025 jılğa qaray latın älipbiine köşemiz dep jatqan Qazaqstanğa kelsek. Bwl jerde biz ne köremiz? Biz birinşi kezekte latınğa köşude osıdan 15-20 jıl bwrın Özbekstan eli jibergen qatelikterdi qaytalaudı bayqaymız. Ol qatelik komp'yuter pernetaqtasındağı 26 äripten aspau maqsatında diakritikalıq (noqatı bar) äripterdiñ orınına qos ärip paydalanu. Bwğan dälel soñğı ret parlamentte talqılanğan alfavit. Onda kirill älipbiindegi «ä» ärpin latın alfavitinde «ae» dep belgilegen. Däl osınday qatelikti 1995 jılı Özbekstan eliniñ til mamandarı da jibergen. Olarda öz latın älipbiindegi Ç ç, Ş ş sındı diakritikalıq tañbaların Ch ch, Sh sh äripterine auıstırğan. Biraq bwnımen äli künge deyin «aydı aspanğa şığarıp», ğalamdı tañ qaldıratın soft jasap, komp'yuterdiñ pernetaqtasında zırıldaytın özbek balasın körmedi, älem jwrtşılığı. Olar da qazirgi Qazaqstandağı tarihta qaludı oylap jürgen «şolaq belsendiler» siyaqtı latınğa 26 ärippen ötsek bäri «keremet» boladı dedi. Alayda is jüzinde olay bolmay şıqtı. Halıq qabılday almaytın älipbi jasau damuğa emes, kersinşe qwldırauğa, qoğamdı ekige bölip tastauğa alıp keletinin olar keş tüsindi. Tüsingenimen osı uaqıtqa deyin latınğa qaşan tolıq ötetindikterin eşbir atqa miner ayqındap körsetken joq. Islam Kärimovtıñ orınına kelgen Şavkat Mirzieevtıñ eldi reformalau bağdarlamasında bwl bar ma, joq pa onı da döp basıp aytatın adam qarası körinbeydi jaqın mañayda.

Bir sözben aytqanda bizdiñ elge belgili bir dünieni jasamas bwrın özgeniñ qateliginen sabaq alıp üyrengen dwrıs. Äytpese onsızda üş twğırlı til men qazirgi bilim jäne ğılım ministri Erlan Sağadievtiñ ğalamdıq deñgeydegi bağdarlamaların äreñ igerip jürgen jas qazaq, erteñ qanday küyde bolatının bir qwday biledi. Ne de bolsa täuelsizdik alğan 26 jıldan keyin ruhani jañğırayın dep jatqan halıqtı, endi el biligi 26 äripke qwrılğan türli şolaq belsendilerdiñ jasap şığarğan älipbiimen ruhani qañğırtıp jibermesin dep ümitteneyik.

“The Qazaq Times”