«Mäñgilik jel qozğaltqışı» jobasın wsınuşı Eleusiz Sopiev. Foto: QT

Qazaqstan ekonomikasınıñ öndiristik jäne äleumettik infraqwrılımındağı mañızdı salalardıñ biri – energetika. Biıl Qazaqstan osı salağa basımdıq berilgenin däleldeu üşin EXPO-2017 halıqaralıq mamandandırılğan körmesin ötkizip jatır. Al bwl körme energetika salasına öz ülesimdi qossam degen el azamattarı üşin berilgen ülken mümkindik. Mine, osı mümkindikti paydalanıp, halıqtıñ igiligi üşin jwmıs istesem deytin azamattar bar. Biz sonday azamattardıñ bir Eleusiz Sopievpen swhbattasqan edik. Ol qaldıqsız, ziyansız ekologiyalıq taza energetika qwrılğısın oylap tauıptı. 

 - Eleusiz ağa, siz energiya öndirudiñ jaña täsilin wsınıp otırsız. Ol qanday täsil?

Bwl özin-özi jeldetu arqılı energiya öndirudiñ bir täsili. Özimiz «Mäñgilik jel qozğaltqışı» dep atap otırmız.  YAğni tabiğattıñ jeline täuelsiz jwmıs isteydi. Özin-özi jelmen qamtamasız etip, jabıq ğimaratta twradı. Kömir, gaz, mwnay, uran qajet bolmaydı. Energiya öndiru üşin qanday da bir şikizattı satıp aluğa täueldi bolmaymız. Bwdan ekologiyalıq şığın birden birneşe esege azayadı. Al eger bwl joba jüzege asatın bolsa basqa elektr jüyelerindegidey kürdeli process bolmaydı. Mısalı Almatını energiyamen qamtamasız etu üşin jazdıñ özinde 12-15 mıñ tonna kömir jağıladı. Al, bizdiñ mäñgilik jel qozğaltqışınıñ paydası tabiğatqa ekologiyalıq ziyandı qaldıq şığarmaydı. Öytkeni energiya öndiru üşin otın jağılmaydı, qaldıq şıqpaydı.

Tağı bir mısal, bir qaladan ekinşi bir qalağa energiyanı tasımaldau kezinde energiyanı 30-50 %-ı dalağa ketedi. Al bizdiñ joba boyınşa bir qaladan ekinşi qalağa elektr bağandarın tartu degen bolmaydı. Ol kezde qala işindegi bağandar ğana boladı.  Sebebi energiya qanşa kölemde kerek, sonşa kölemde öndiruge boladı. Qondırğını ülken megapoliske kerek bolsa, ülken etip, al, audan auılğa kerek bolsa şağın etip jasap, ornatuğa boladı.

Qazirgi kezde biz energiyanı Resey, Qırğızstan elderinen alıp jatırmız. Al bwl qwrılğı şıqqan jağdayda biz energetikalıq täueldilikten qwtılamız.  Estigen qwlaqqa senimsiz boluı mümkin, biraq bwl - şındıq.

- Al bwl joba ideyası qaşan keldi?

Negizi  mwnıñ payda bolğanına 10 jıldan astı. Sol 10 jılda eksperimentter jasap, tolıqtırıp, zerttedik. Endi osı jobanı biıldan bastap jarıqqa şığaru jwmıstarımen aynalısıp jatırmız.

Biz tek osı jañalıqtı wsınuşımız. YAğni, bizde oylap tabılğan jañalıq bar, eksperiment jasadıq, biraq onı odan arı damıtatın mümkindik joq. Eger iri kompaniyalar birlesip, «bwl qwrılğını jasaymız, qolğa alamız» dese biz onıñ qanşalıqtı paydası bar ekenin däleldey alamız.

Mısalı elektr poyızdarın alayıq. Olardı dizel'den elektr jüyesine auıstıru üşin qanşama bağandar tartıladı. Al eger men aytqan qwrılğı jasalıp şıqsa, onde onı tek 1 vagonnıñ işine ornatıp qoyıp paydalana beruge boladı. Su kemelerin alayıq. Olardıñ da osı qwrılğını paydalanuğa mümkindigi bar.

- YAğni bwl qwrılğılardıñ kölemi kişi boladı ğoy?

Bwnı endi aldında aytqanımday ülken äri kişi etip şığara beruge boladı. Ol şığarılatın toktıñ auqımına baylanıstı boladı. Mısalı 500-1000 MVt şığaru üşin ülken generatorlar, qwrılğılar kerek. Al keme, poyızdı jürgizu üşin qanşa tok kerek, sonşa qajet toktı öndirip beretin kişi qwrılğını jasap şığaruğa boladı.

- Bwl qwrılğı basqa energetika közderin almastıra ala ma? Sebebi bizde köpşiligi su, atom elektr energiyasın paydalanadı.

Ärine. Ol jılu, su, atom elektr stanciyası bolsın, olardıñ ornın almastıra aladı.

- Al ekonomikalıq twrğıdan qanday paydası bar? Öytkeni mısalı SES, AES sındı energetika jüyelerin saluğa birinşiden, mol qarajat, ekinşiden uaqıt qajet.

Dwrıs aytasız! Mısalı bir ğana Moynaq SES-in saluğa 340 mln. $ şamasında qarajat jwmsaldı. Al, biz oylap tapqan jañalıqtı jüzege asıru üşin sonşalıqtı köp qarajat ketpeydi. Tipti bwl qwrılğı paydalanuğa berilgennen keyin toktıñ kilovatı qazirgidey  20-25 teñge emes, 8-10 teñge şamasında boluı mümkin.

- Osı jobanı jüzege asıruda qanday mäsele tuındap otır?

Atalmış qwrılğını jasau üşin jalğız meniñ şamam jetpeydi. Men  jobanı wsınuşımın. Al, onı öndiriske kirgizu üşin iri kompaniyalardıñ kömegi kerek. Öytkeni bwl özimiz qwray salatın jihaz emes. Oğan ğılımi, injenerlik esepteuler qajet.

- Osığan kömek körsete alatınday kompaniyalarmen kezdese aldıñız ba?

Biz mwnı jüzege asırudı endi bastap jatırmız. Bwğan deyin qwrılğınıñ özindik quatın küşeytumen aynalıstıq. Negizgi bizdi quantatını- bizdiñ qozğaltqış jwmıs isteydi. Endigi kezekte investorlardı tabu maqsatı twr jäne aqparat közderi arqılı mälimet taratıp jariyalı türde jwmısımızdı jalğastırğımız keledi. Negizi zañ ayasında. Bizge jariyalılıq, aqparattıq qauipsizdik öte mañızdı. Sebebi, bizdiñ joba 21 ğasırdıñ energetika salasındağı ülken jañalıq.

- Jobanı jüzege asıruda memlekettik qoldau bağdarlamaların paydalanu jolın qarastırıp kördiñiz be?

Bwl jerde bılay. Bizge memleket qanşa milliard aqşa berse de biz onı jasay almaymız. Bizge aqşa qajet emes. Bizge osı osı energetika salasındağı  mamandar, injenerler qajet. Sebebi bizdiñ jwmıs istep twrğan qwrılğını odan äri damıtu üşin mamandarmen birige otırıp,öte däldikpen jasap şığuımız kerek.

Sonday-aq, biz bwl jobanıñ Qazaqstanda jasalğanın qalaymız. Sebebi şeteldik kompaniyalardıñ qızığuşılıq tanıtatını sözsiz. Al eger elimiz qızığuşılıq tanıtpasa şetelge wsınuğa tura keledi. Sondıqtan biz aqparat közderi arqılı aşıq jariyalap, Qazaqstanda qaluına jağday jasağımız keledi.

- Äñgimeñizge rahmet!

“The Qazaq Times”