TIVALAR –  Tıva Respub­likasınıñ bayırğı halqı. Soyondar, soyottar, uryanhaylar, tannu-tuvinder dep ärqalay atalıp kelgen.  Tıvalardıñ etnogenezinde Ortalıq Aziyadağı türki tildes toptardıñ ıqpalı basım. Tıva-tojinder samodiler men ketter tobınıñ türki tildes halıqtarmen aralasuınan şıqqan.  Wlttıq tağamdarı et pen sütten jasaladı. Siır men bwğı sütinen jaz kezinde ayran, qwrt, irimşik dayarlaydı. Negizgi tağamdarı – et. Tıvalardıñ baspanası – kidiseg dep atalatın kiiz üy. Çum dep atalatın baspananı da qoldanğan. Üy jihazı oyulap äşekeylengen ağaş tösek, abdıra, ıdıs-ayaq, oyulı teri torsıqtardan qwraladı. Wlttıq sport öneriniñ işinde eñ köp tarağanı – paluandar küresi. Halıqtıq önerden bwğa-şatra, çergi-şatra, tugul-şatra sekildi esepke negizdelgen, oy-öristi damıtuda mañızı bar taqta oyını keñ tarağan. Tıva jazba ädebieti 1930 j. wlttıq älipbi qabıldanğan soñ dami bastadı. Tıvalardıñ muzıka öneriniñ negizin är aluan twrmıs-salt jırları, lirik. änder, küldirgi çastuşkalar, kömeymen aytılatın sığıt, qarğıra, hormey sekildi halıq änderi, sonday-aq epikalıq sarındağı jırlar, aspapta orındalatın sazdar qwraydı. Keñ tarağan muzıka aspaptarı şekti-ısqıştı – dopşuluur, bızançı, igil; ilip tartatın aspaptar – çadağan, şanzı, şeler-homus, kuluzun-homus, demir homus; ürlemeli aspaptar –
murgu men şoor. Lamalar men baqsılardıñ ürlemeli sazdı aspaptarına buree, buşkuur, tun jatadı. Soqpalı aspaptarı – şan, konça, dambra, kengirge, dungur. El aralap, öner körsetetin änşi-jırşı, sazgerler wlttıq muzıka mädenietiniñ damuın jalğastırdı.

Büginde Tıvalar Respublika atanğanımen Resey federaciyasına täueldi. Köne köşpelilik mädenietten göri orıs mädenieti dendep baradı.

“The Qazaq Times”